%20Olivia%20Hussey%201.jpg "Φώτο από το φίλμ «Jesus of Nazareth» του Franco Zeffirelli με τον Robert Powell (Jesus) και την Olivia Hussey (Παναγία)")
Φώτο από το φίλμ «Jesus of Nazareth» του Franco Zeffirelli
με τον Robert Powell (Jesus) και την Olivia Hussey (Παναγία)
Τα Πάθη του Χριστού στη λαϊκή ποίηση,
Λαϊκός Θρήνος Μεγάλης Παρασκευής
«Άδεται εν Μιχαλητσίω και Καράτεπε εν ταις εκκλησίαις
υπό των γυναικών, την εσπέραν της Μεγάλης Παρασκευής»
της Σοφίας Ντρέκου
Η λαϊκή ποίηση, καθώς ξέρουμε συμπεριέλαβε στο μεγάλο κύκλο της καθετί, που της κινούσε άμεσα ή έμμεσα την προσοχή και το ενδιαφέρον, δηλαδή τη χαρά, τη λύπη, τον ξενητεμό, την πατρίδα, τη Μάνα κ.λπ. Μ' ένα λόγο, αυτή, απασχολήθηκε ανοιχτά με κάθε αξιοπρόσεχτη εκδήλωση της ζωής. Γι' αυτό θά 'ταν όχι μόνο άδικο κι' ανίερο, αλλά και σοβαρό μειονέκτημά της, αν δεν πρόσεχε και δεν τραγούδαγε τόσο λυπητερά τα πάθη του Χριστού μας.
Απ' τα δημοτικά τραγούδια ή μάλλον τα μοιρολόγια γύρω απ' τα πάθη του Κυρίου, το πιο μεγάλο κι' αξιόλογο ειν' αυτό, που θα δούμε παρακάτω και το οποίο είναι διαδεδωμένο σ' όλα τα μέρη της Ελλάδος με μεγάλες ή μικρές παραλλαγές.
Μα ποιός ήταν ο πραγματικός ποιητής του ή αν ήταν πολλοί και πάνω-κάτω σε ποια εποχή ποιήθηκε, ολ' αυτά, παραμένουν βουτηγμένα στο σκοτάδι της αβεβαιότητας. Πάντως, νομίζουμε, πως είναι προϊόν ευαίσθητης γυναικείας, μάλλον, ψυχής του παλιότερου καιρού. Και τούτο είναι φυσικό. Η γυναίκα, με τη θρησκοληψία και την ευπάθεια, που τη διακρίνουν, θάνοιωσε αληθινά μες τα τρίσβαθα της ψυχής της μεγάλο πόνο και φρίκη για την αχαριστία του κόσμου, που τον έσπρωξε στη Σταύρωση του Θεανθρώπου. Έτσι μπόρεσε κι' έδωσε μια τέτοια λυρικότητα, δραματικότητα και πάθος σ' αυτό το πνευματικό δημιούργημά της.
Ο Αββάς Ισαάκ ο Σύρος είπε: «Κάποτε καθόμουνα με τον Αββά Ποιμένα και είδα ότι βρισκόταν σε έκσταση· κι επειδή συνήθιζα να του μιλώ με παρρησία, του έβαλα μετάνοια και τον ρώτησα: «Πες μου, πού ήσουνα;» Κι εκείνος δεν ήθελε να μου πει. Αλλά όταν τον πίεσα, απάντησε: «Οι σκέψεις μου ήταν στην Παρθένο Μαρία, τη Μητέρα του Θεού, που στεκόταν κι έκλαιγε μπροστά στο Σταυρό του Σωτήρα· και θα επιθυμούσα να μπορώ να κλαίω πάντα όσο έκλαιγ' εκείνη τότε». (Αποφθέγματα των Πατέρων της Ερήμου).
Λαϊκός Θρήνος Μ. Παρασκευής
Το Μοιρολόϊ της Παναγίας
Καθώς είναι γραμμένο, έτσι είναι γνωστό, στην Ήλιδα έχει
ίσως, τους περισσότερους στίχους από κάθε άλλη περιφέρεια:
Σήμερα μαύρος Ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα,
σήμερα όλοι θλίβουνται και τα βουνά λυπούνται,
σήμερα έβαλαν βουλή οι άνομοι Οβραίοι,
οι άνομοι και τα σκυλιά κι' οι τρισκαταραμένοι
για να σταυρώσουν το Χριστό, τον Αφέντη Βασιλέα.
Ο Κύριος ηθέλησε να μπει σε περιβόλι
να λάβει δείπνον μυστικόν για να τον λάβουν όλοι.
Κι' η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της,
τας προσευχάς της έκανε για το μονογενή της.
Φωνή τους ήρθ' εξ Ουρανού απ' Αρχαγγέλου στόμα:
-Φτάνουν κυρά μου οι προσευχές, φτάνουν κι' οι μετάνοιες,
το γυιό σου τον επιάσανε και στο φονιά τον πάνε
και στου Πιλάτου την αυλή εκεί τον τον τυραγνάνε.
-Χαλκιά-χαλκιά, φτιάσε καρφιά, φτιάσε τρία περόνια.
Και κείνος ο παράνομος βαρεί και φτάχνει πέντε.
-Συ Φαραέ, που τά 'φτιασες πρέπει να μας διδάξεις.
-Βάλε τα δυο στα χέρια του και τ' άλλα δυο στα πόδια,
το πέμπτο το φαρμακερό βάλε το στην καρδιά του,
να στάξει αίμα και νερό να λιγωθεί η καρδιά του.
Κι' η Παναγιά σαν τάκουσε έπεσε και λιγώθη,
σταμνί νερό της ρίξανε, τρία κανάτια μόσχο
για να της ερθ' ο λογισμός, για να της έρθει ο νους της.
Κι' όταν της ηρθ' ο λογισμός, κι' όταν της ηρθ' ο νους της,
ζητά μαχαίρι να σφαγεί, ζητά φωτιά να πέσει,
ζητά γκρεμό να γκρεμιστεί για το μονογενή της.
-Μην σφάζεσαι, Μανούλα μου, δεν σφάζονται οι μανάδες
Μην καίγεσαι, Μανούλα μου, δεν καίγονται οι μανάδες.
Λάβε, κυρά μ' υπομονή, λάβε, κύρά μ' ανέση.
-Και πώς να λάβω υπομονή και πώς να λάβω ανέση,
που έχω γυιο μονογενή και κείνον Σταυρωμένον.
Κι' η Μάρθα κι' η Μαγδαληνή και του Λαζάρου η μάνα
και του Ιακώβου η αδερφή, κι' οι τέσσερες αντάμα,
επήραν το στρατί-στρατί, στρατί το μονοπάτι
και το στρατί τους έβγαλε μες του ληστή την πόρτα.
-Άνοιξε πόρτα του ληστή και πόρτα του Πιλάτου.
Κι' η πόρτα από το φόβο της ανοίγει μοναχή της.
Τηράει δεξιά, τηράει ζερβά, κανέναν δεν γνωρίζει,
τηράει δεξιώτερα βλέπει τον Αϊγιάννη,
Αγιέ μου Γιάννη Πρόδρομε και βαπτιστή του γυιου μου,
μην είδες τον υγιόκα μου και τον διδάσκαλόν σου;
-Δεν έχω στόμα να σου πω, γλώσσα να σου μιλήσω,
δεν έχω χεροπάλαμα για να σου τόνε δείξω.
Βλέπεις Εκείνον το γυμνό, τον παραπονεμένο,
οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο,
οπού φορεί στην κεφαλή αγκάθινο στεφάνι;
Αυτός είναι ο γυιόκας σου και με ο δάσκαλός μου!
Κι' η Παναγιά πλησίασε γλυκά τον αγκαλιάζει.
-Δε μου μιλάς παιδάκι μου, δε μου μιλάς παιδί μου;
-Τι να σου πω, Μανούλα μου, που διάφορο δεν έχεις·
μόνο το μέγα-Σάββατο κατά το μεσονύχτι,
που θα λαλήσει ο πετεινός και σημάνουν οι καμπάνες,
τότε και συ, Μανούλα μου, θάχεις χαρά μεγάλη!
Σημαίνει ο Θεός, σημαίνει η γη, σημαίνουν τα Ουράνια,
σημαίνει κι' η Άγια Σοφία με τις πολλές καμπάνες.
Όποιος τ' ακούει σώζεται κι' όποιος το λέει αγιάζει,
κι' όποιος το καλοφουγκραστεί Παράδεισο θα λάβει,
Παράδεισο και λίβανο απ' τον Άγιο Τάφο.»[1]
«Σήμερον Κρεμάται» του Φώτη Κόντογλου
Ο Φώτης Κόντογλου σε κείμενό του με τίτλο «Σήμερον κρεμάται» παραθέτει αυτούσια την πιο γνωστή και διαδεδομένη παραλλαγή του Μοιρολογιού της Παναγίας. Είναι εξαιρετικά σημαντική η πληροφορία του Samuel Baud-Bovy (Δοκίμιο για το Ελληνικό Τραγούδι, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1984), ο οποίος, στηριζόμενος και σε σχετική μαρτυρία του Οκτάβιου Μερλιέ, σημειώνει ότι τουρκόφωνοι Χριστιανοί, οι Καππαδόκες από τα Φάρασα και τα Σύλατα τραγουδούσαν σε τουρκική γλώσσα την Ιστορία του Αβραάμ, την Ιστορία του Ιωσήφ, το Μοιρολόγι της Παναγίας.
Σήμερον μαύρος ουρανός,
σήμερον μαύρη μέρα,
σήμερον εσταυρώσανε,
τον πάντων βασιλέα.
Σήμερον όλοι θλίβονται
και τα βουνά λυπούνται.
Σήμερον έβαλαν βουλήν
οι άνομοι Εβραίοι,
οι άνομοι και τα σκυλιά
οι τρισκαταραμένοι.
Σαν κλέφτη τον επιάσανε
και σαν φονιά τον πάνε
και στου Πιλάτου τις αυλές
εκεί τον τυραγνάνε.
Κι' η Παναγιά η δέσποινα
κ' οι άλλες οι γυναίκες
έπιασαν το στρατί στρατί,
στρατί το μονοπάτι.
Το μονοπάτι τς' έβγαλε
μεσ' στου ληστή την πόρτα.
Τηρά δεξιά, τηρά ζερβά,
κανέναν δεν γνωρίζει.
Τηρά και δεξιώτερα
βλέπει τον Άγιο Γιάννη
και βαπτιστή του γυιού μου
μην είδες τον υιγιόκα μου
και σένα δάσκαλό σου;
-Δεν έχω γλώσσα να σου πω
γλώσσα να σου μιλήσω,
δεν έχω χεροπάλαμο,
για να σού τονε δείξω.
Βλέπεις εκείνον τον γυμνό,
τον παραπονεμένο,
οπού φορεί πουκάμισο
στο αίμα βουτημένο;
Οπούναι τα ματάκια του
ραμμένα με μετάξι,
κι οπού φορεί στην κεφαλή
αγκάθινο στεφάνι;
Εκείνος είναι ο γυιόκας σου
και μένα δάσκαλός μου.
Βίντεο: «Θρήνος Μεγάλης Παρασκευής» - Χρόνης Αηδονίδης, Νεκταρία Καραντζή. Κάλαντα του Πάσχα (Πανελλαδικά) Στίχοι-Μουσική: Παραδοσιακό. Η φωνή των Χρόνη Αηδονίδη και της Νεκταρίας Καραντζή είναι πραγματικά σαν βάλσαμο στην ψυχή. Σε ταξιδεύει...
Τα Κάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής
Τα Κάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής, σε αντίθεση με τα λοιπά κάλαντα (Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, Θεοφανείων, Λαζάρου και Βαΐων), έχουν θρηνητικό χαρακτήρα και αναφέρονται στη Σταύρωση του Χριστού. Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής ομάδες παιδιών γυρνούν από σπίτι σε σπίτι και τραγουδούν το μοιρολόι «Σήμερα μαύρος ουρανός», γνωστό και ως «Μοιρολόι της Παναγίας». Σε πολλές περιοχές της χώρας τα κορίτσια της ομάδας κρατούν ένα στεφάνι, πλεγμένο με λουλούδια εποχής, το οποίο στη συνέχεια το εναποθέτουν είτε στον Επιτάφιο, είτε στον τάφο του προσφάτως αποβιώσαντος ενορίτη. Στην Σκιάθο άδονται την Μεγάλη Πέμπτη από ομάδες παιδιών, που γυρνούν από σπίτι σε σπίτι, κρατώντας καλαμένιους σταυρούς στολισμένους με λουλούδια της άνοιξης. Τα Κάλαντα της Μεγάλης Παρασκευής τείνουν σήμερα να εκλείψουν.
Το «Μοιρολόι της Παναγιάς», το μακρύ αυτό αφηγηματικό τραγούδι που διηγείται τα Πάθη του Χριστού έτσι όπως τα έζησαν η Παναγία και οι Μυροφόρες, το συναντάμε σε όλες τις περιοχές του ελληνισμού, από την Κύπρο και τον Πόντο ως την Κάτω Ιταλία, σ' ένα πλήθος παραλλαγών. Διακόσιες πενήντα έξι (!) παραλλαγές παρουσιάσει ο Ελβετός ελληνιστής, καθηγητής του Πανεπιστημίου της Γενεύης Bertrand Bouvier στο βιβλίο του Le Mirologue de la Vierge (Γενεύη 1976), καρπό εισοσιπεντάχρονης έρευνας.
Με πηγή έμπνευσης τα επίσημα και απόκρυφα Ευαγγέλια και τα θεατρικά λειτουργικά δράματα του Μεσαίωνα (σε Ανατολή και Δύση), η λαϊκή μούσα και η προφορική παράδοση με το "Μοιρολόι της Παναγίας" διέσωσαν στους αιώνες ένα από τα συγκλονιστικότερα δείγματα της ελληνικής μουσικοποιητικής τέχνης.
Σήμερα μαύρος ουρανός σήμερα μαύρη μέρα,
σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπιούνται…
Σε μελωδίες που χρησιμοποιούνται και για τα πραγματικά μοιρολόγια (όπως απέδειξε η μελέτη του Samuel Baud-Bovy**), οι γυναίκες με το τραγούδι αυτό συμμερίζονται τον πόνο της Παναγίας, καθώς αναδεικνύεται σε παγκόσμιο και διαχρονικό σύμβολο όλων των μανάδων που έχουν παραστεί στο μαρτύριο των παιδιών τους, βιώνοντας τον παραλογισμό αλλά και τη νομοτέλεια του θανάτου.
Άλλοι την εκλοτσούσανε κι άλλοι την εσκουντούσαν
και άλλοι την εφτούσανε κι άλλοι τη δεκατούσαν...
Είναι εξαιρετικά σημαντική η πληροφορία του Samuel Baud-Bovy, ο οποίος, στηριζόμενος και σε σχετική μαρτυρία του Οκτάβιου Μερλιέ, σημειώνει ότι «τουρκόφωνοι Χριστιανοί, οι Καππαδόκες από τα Φάρασα και τα Σύλατα τραγουδούσαν σε τουρκική γλώσσα την Ιστορία του Αβραάμ, την Ιστορία του Ιωσήφ, το Μοιρολόγι της Παναγίας.[4]
Το Μοιρολόϊ ή Καταλόϊ της Παναγιάς
Το ευρύτατα διαδεδομένο σ' όλο τον ελληνικό χώρο Μοιρολόϊ ή Καταλόϊ της Παναγιάς είναι ένα μεσαιωνικό μακροσκελές ομοιοκατάληκτο στιχούργημα λόγιας προέλευσης, αλλά εντυπωσιακά πλατιάς λαϊκής αποδοχής. Επηρεασμένο από τις σχετικές περικοπές των Ευαγγελίων και την υμνογραφία της Εκκλησίας αποτελεί έναν ανθρωποκεντρικό αφηγηματικό θρήνο για τη μαρτυρική πορεία του Χριστού προς τον σταυρικό θάνατό Του, ιδωμένη μέσα από τα μάτια και τα συναισθήματα της τραγικής του μάνας. Τραγουδισμένο από τις γυναίκες γύρω από τον "τάφο" του Χριστού, κατά το ήθος και το ύφος των οικείων τους κοσμικών μοιρολογιών, εκφράζει τη συμπόνοια, την ταύτισή τους με τη μητρική, ανθρώπινη πλευρά της Παναγιάς. Ωστόσο ο τρόπος της τελετουργικής του επιτέλεσης αποκαλύπτει τις προχριστιανικές ρίζες του εθίμου.
Αν και υπάρχουν κατά τόπους διαφορές, σε επί μέρους στοιχεία του τραγουδιού ή στη μελωδική του εκφορά, η δομή και η φόρμα του Μοιρολογιού καθώς και η λειτουργία του παρουσιάζουν εντυπωσιακές ομοιότητες από την Κάτω Ιταλία μέχρι τον Πόντο και την Κύπρο. Η συνέχεια της αφηγηματικής ροής, όπως προκύπτει μέσα από την αλληλοδιαδοχή των αποσπασμάτων διαφορετικής προέλευσης που αποτολμήσαμε, το κάνει εμφανές.[5]
Αρβανίτικα Κάλαντα
(περιοχής Θίσβης Βοιωτίας)
Ζότι ις σhουμ ιρί
ε δε κέι μeμeνe Σeρμeρί
ρι νάνι νe κρικj ε κλjα
μονομπίρeνe τσhe βρα
ε σταυρόσνe ε πεδέψeνe
ατά άπιστο οβρέτ.
ούθου ε ραντίσeνe
ε δε φαρμάκj ε ποτίσeνe
με πες περόνα ε καρφόσeνe
ντι νe ντούαρ,ντι νe κeμπe
μe τe μάδενe νe ζeμπρe
ρι νe κeμπe ε κλjα Σιρμeρία
με τe ντία κουσιρίρα.
τσh ρι μόι μeμe εδέ κλjα
σκε γκα μούα διαφορά.
Απόδοση στα Ελληνικά
Ο Κύριος ήταν πολύ νέος
και είχε μάνα την Παναγία.
Κάθεται τώρα στο σταυρό και κλαίει
το μοναχογιό της που σκοτώθηκε.
Τον σταυρώσανε τον παιδέψανε
αυτοί οι άπιστοι Εβραίοι.
Ξίδι τον ποτίσανε
με πέντε καρφιά τον καρφώσανε
δυο στα χέρια,δυο στα πόδια
το πιο μεγάλο στην καρδιά.
Κάθεται στα πόδια και κλαίει η Παναγία
με τις δύο ξαδέλφες.
Τι κάθεσαι καλέ μάνα και κλαις;
δεν έχεις από μένα διαφορά.[3]
ΚΥΠΡΟΣ
Άρκοντες αφικράστε μου της Δέσποινας τον θρήνον
πώς κλαίει τον μονογενή εις τον Σταυρόν εκείνον.
Αδέ μαντάτο σκοτεινόν και μέρα λυπημένη
που ήρτε σήμερον σ' εμέ, την πολοπικραμένη.
Πού πιάσαν τον Υιούλην μου κι έμεινα ορφανεμένη
κι ο κόσμος κλαίει ουρανέ κι η γη σκοτεινιασμένη.
Ο ήλιος εσκοτίστηκεν κι όλον το φως εχάθη
και το φεγγάριν τ' ουρανού κατά πολλά επικράνθη.
Όρη αναστενάξετε και πέτρες ραϊστείτε
και ποταμοί στραγγίσετε και δένδρα μαραθείτε.
ΘΡΑΚΗ
Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα
σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπιούνται
σήμερα βάλανε βουλή οι άνομοι Εβραίοι
για να σταυρώσουν το Χριστό, των πάντων βασιλέα.
Κι ο Κύριος ηθέλησε να μπει σε περιβόλι
να λάβει δείπνο μυστικό, για να τον λάβουν όλοι.
Η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της
τας προσευχάς της έκανε για τον μονογενή της.
ΜΑΡΜΑΡΑΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ
Φωνή εξήλθ' εξ ουρανού κι απ' αρχαγγέλου στόμα.
Σώνουν κυρά μου οι προσευχές, σώνουν και οι μετάνοιες
και τον υιόν σου πιάσανε και στο χαλκιά τον πάνε
και στου Πιλάτου τας αυλάς, εκεί τον τυραννάνε.
Η Παναγιά σαν τ' άκουσε έπεσε και λιγώθη,
σταμνιά νερό της ρίξανε όσο να 'ρθεί ο νους της
κι απάνω που συνέφερε, τούτον τον λόγο λέγει.
ΦΟΥΡΝΟΙ ΙΚΑΡΙΑΣ
-Ας έρθ' η Μάρθα κι η Μαριά και του Λαζάρου η μάνα
και του Προδρόμου η αδερφή κι οι τέσσερις αντάμα.
Επήραν το στρατί-στρατί, στρατί το μονοπάτι
και ο στρατίς τους έβγαλε στ' ατσίγγανου την πόρτα.
-Ώρα καλή σ' ατσίγγανε κι ίντα που μαστορεύεις;
-Οβραίοι μου παραγγείλανε καρφιά για να τους φιάξω,
μου παραγγείλαν τέσσερα, μα' γώ τους φτιάχνω πέντε.
-Σύ Φαραέ που τά 'φτιαξες, εσύ θα μου διδάξεις.
-Τα δυο θα μπουν στα χέρια του και τ' άλλα δυο στα πόδια,
το πέμπτο το φαρμακερό θα μπει μες στην καρδιά του.
ΦΟΥΡΝΟΙ ΙΚΑΡΙΑΣ
-Άντε μωρέ ατσίγγανε, στάχτη να μη ποτάξεις
μηδέ διπλό πουκάμισο στη ράχη σου μη βάλεις.
Επήραν το στρατί-στρατί, στρατί το μονοπάτι
και το στρατί τους έβγαλε μες στου ληστού την πόρτα.
-Άνοιξε πόρτα του ληστού και πόρτα του Πιλάτου.
Κι η πόρτα από το φόβο της ανοίγει μοναχή της.
Τηρά δεξιά, τηρά ζερβά, κανένα δε γνωρίζει,
τηρά και δεξιότερα, βλέπει τον άι-Γιάννη.
ΡΕΪΖΝΤΕΡΕ ΕΡΥΘΡΑΙΑΣ, ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ
Άι-άι μου Γιάννη Πρόδρομε και βαφτιστή του γιου μου,
που εί- που είναι 'με ο γιούκας μου και 'σε ο δάσκαλός σου.
-Δεν έ- έχω στόμα να στα πω, γλώσσα να στα μιλήσω
κι ούτ η- κι ούτ' η καρδιά μου τα βαστά να σου τα μολοήσω.
ΠΟΝΤΟΣ
Βλέπεις εκείνον τον γυμνόν, τον παραπονεμένον,
όπου φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο,
όπου φορεί στην κεφαλή ακάνθινο στεφάνι,
εκείνος είν' ο γιόκας σου και 'με ο διδάσκαλός μου.
ΜΠΑΪΝΤΙΡΙ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ
Η Παναΐα τ' άκουσε, πέφτει λιγοθυμάει
νερό σταμνιά την περεχούν, τρία γυαλιά του μόσχου,
τέσσερα το ροδόστατμο ώστε να συνεφέρει,
κι απάνω που συνέφερε τούτο το λόγο λέγει.
- Δεν έχ' γκρεμό να γκρεμιστώ για το μονογενή μου
δεν έχ' μαχαίρι να σφαγώ για το μονογενή μου
δεν έχ' σκοινί να κρεμαστώ για το μονογενή μου.
Απολογιέται κι ο Χριστός της μάνας του και λέγει.
- Μάνα μ' αν γκρεμιστείς εσύ, γκρεμιέτ' όλος ο κόσμος,
μάνα μου αν σφαγείς εσύ, σφάζετ' όλος ο κόσμος,
μάνα μ' αν κρεμαστείς εσύ, κρεμιέτ' όλος ο κόσμος.
Πάρτο μάνα μου υπομονή, να πάρ' όλος ο κόσμος.
Άντε μάνα μου στο καλό και διάφορο δεν έχεις,
μόν' το μεγάλο Σάββατο κάτσε να μ' απαντέχεις.
ΜΥΤΙΛΗΝΗ
Πηγαίνει στο σπιτάκι της και στρώνει το τραπέζι
κι έκατσε και περίμενε τον ερχομό του γιου της.
Πέρασε και η αγιά Καλή και την καλησπερίζει.
- Ποιός είδε γιο εις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι.
- Άντε και σύ αγιά Καλή, νά 'σαι καταραμένη,
παπάς να μη σε λειτουργά, διάκος να μη σε ψέλνει,
μόνο στην άκρη του γιαλού το κύμα να σε δέρνει.
Το λόγο δεν τελείωσε κι ανοίξαν τα ουράνια,
βλέπει το γιό της κι έρχεται σα φως και σα λαμπάδα.
Ο ΘΡΗΝΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
Ο θρήνος της Παναγίας τραγουδιόταν τη νύχτα της Μ. Παρασκευής μετά την περιφορά του Επιταφίου, μέσα ή στο προαύλιο της εκκλησίας. Τον τραγουδούσαν μέσα από χειρόγραφα τετράδια δύο-τρία άτομα (συνήθως πάντα τα ίδια) ο ένας μετά τον άλλον με θρηνώδες ύφος, παρασέρνοντας σε δάκρυα τους πιστούς που συμμετείχαν με τον τρόπο αυτό στον πόνο της Μητέρας του Θεού, μα και στον ανθρώπινο πόνο της μάνας Μαρίας.[4]
Άρκοντες αφιγκράστε μου της Δέσποινας τον θρήνον
που κλαίει τον μονογενήν εις τον σταυρόν εκείνον.
Αδέ μαντάτον σκοτεινόν τζιαι μέρα λυπημένη
που ήρτεν σήμερον σε μεν την πολλοπικραμένην.
Αδέ χαράν που δκιάβασα τζι' εγέννησα τον ήλιον
τον φόον που επέρασα στης γέννησης τον σπήλιον
για τον Ηρώδην τον πικρόν μεν χάσει το βασίλειον.
Γρυσόν δεντρόν εβλάστησεν ο εύσπλαχνος υιός μου
τζ' έβκαλεν κλώνους δώδεκα για σιεπασμόν του κόσμου.
Τωρά οι κλώνοι κόπηκαν τα φύλλα μαραθήκαν
τζι' η βρύση εσταμάτησεν, όλα εξερανθήκαν.
Ιούδας τον επρόδωσεν αργύρια τριάντα
τζι' ενόμισεν ο μιαρός πως θα τα έσιει πάντα.
Τζι' ο κωμοδρόμος άνομος απού να δκιακονήσει
μήτε ψουμίν να 'βρει να φα, με ρούχον να φορήσει.
Είπαν του κόψε τέσσερα, τζιαι τζιείνος κόφκει πέντε
νήεν κοπούν τα γρόνια του να μείνουν μέρες πέντε.
Πέντε καρ(φ)κιά εβάλασιν επάνω στον υιόν μου
τζι' εκάμαν Τον τζι' εφύρτηκεν το φως των οφθαλμών μου.
Ω! Πανσεβάσμιε σταυρέ ξύλον ευλογημένον
όπου βαστάζεις τον Θεόν πάνω σου κρεμασμένον.
Σκύψε σταυρέ να δυνηθώ, να τον καταφιλήσω
τον ποιητήν μου και Θεόν να τον ποσιαιρετήσω.
Όρη αναστενάξετε και πέτρες ραγιστείτε
Και ζωντανοί τες λύπες μου κλάψετε και θρηνείτε.
Κλάψετε χήρες κι ορφανά, όλοι την συντροφιά σας
κλάψετε τον διδάσκαλον και την παρηγοριάν σας.
Τζιαι που μασιέριν να σφαώ τζιαι που κρεμόν να δώσω
τζιαι που ποτάμιν σύθθολον να μπω να παραδώσω.
Τζι' η Δέσποινα που το 'βκαλεν προφήτισσα λοάτε
τζιείνης πρέπει η δόξασις τζ' εμέναν τ' ως πολλά 'τε.
"Άδεται εν Μιχαλητσίω και Καράτεπε εν ταις εκκλησίαις
υπό των γυναικών, την εσπέραν της Μεγάλης Παρασκευής"
Βιβλιογραφία
1. Άρθρο του Ανδρέα Δρόσου «Τα Πάθη του Χριστού στη λαϊκή ποίηση», myriobiblos.gr
2. Φώτης Κόντογλου, Από το βιβλίο «ΑΝΕΣΤΗ ΧΡΙΣΤΟΣ - Η δοκιμασία του λογικού» Εκδόσεις Αρμός 2001, σελ. 90-92.
3. Το «Μοιρολόϊ της Παναγιάς» ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΛΑΜΠΡΟΥ ΛΙΑΒΑ: Από κείμενο στο πρόγραμμα του Μεγάρου Μουσικής με τίτλο «Σταυροδρόμια». Ιερά Μητρόπολις Πατρών, i-m-patron.gr **Samuel Baud-Bovy, Δοκίμιο για το Ελληνικό Τραγούδι, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1984.
4. Κάλαντα Μεγάλης Παρασκευής ή Επιτάφιος θρήνος
5. «Ο θρήνος της Παναγίας» Από το CD «Των Γεννών τζιαι της Λαμπρής - Θρησκευτικά τραγούδια της Κύπρου και Ύμνοι» του Μιχάλη Τερλικκά. Από Παλιό χειρόγραφο από το χωριό Καπούτι της Κύπρου.
6. «Το Μοιρολόϊ ή Καταλόϊ της Παναγιάς» Κείμενο της Μιράντας Τερζοπούλου στο τεύχος που συνοδεύει τα δύο CD με τίτλο "Τα Πασχαλιάτικα" της Δόμνας Σαμίου).
7. Το οπτικοακουστικό υλικό (Βίντεο) από το YouTube, την εταιρεία της Google.
3. Το «Μοιρολόϊ της Παναγιάς» ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΛΑΜΠΡΟΥ ΛΙΑΒΑ: Από κείμενο στο πρόγραμμα του Μεγάρου Μουσικής με τίτλο «Σταυροδρόμια». Ιερά Μητρόπολις Πατρών, i-m-patron.gr **Samuel Baud-Bovy, Δοκίμιο για το Ελληνικό Τραγούδι, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1984.
4. Κάλαντα Μεγάλης Παρασκευής ή Επιτάφιος θρήνος
5. «Ο θρήνος της Παναγίας» Από το CD «Των Γεννών τζιαι της Λαμπρής - Θρησκευτικά τραγούδια της Κύπρου και Ύμνοι» του Μιχάλη Τερλικκά. Από Παλιό χειρόγραφο από το χωριό Καπούτι της Κύπρου.
6. «Το Μοιρολόϊ ή Καταλόϊ της Παναγιάς» Κείμενο της Μιράντας Τερζοπούλου στο τεύχος που συνοδεύει τα δύο CD με τίτλο "Τα Πασχαλιάτικα" της Δόμνας Σαμίου).
7. Το οπτικοακουστικό υλικό (Βίντεο) από το YouTube, την εταιρεία της Google.
Βιντεο/αφιέρωμα στα Ιερά Πάθη Του Κυρίου
Τσίτσος Βασίλειος 9 Απριλίου 2015: Ένα μεγάλο ευχαριστώ στην Σοφία με τις θερμότερες ευχές μου για καλή Ανάσταση... Δεν ξέρεις πόσο με συγκίνησες... τώρα που το είδα θυμήθηκα και όσα είχα ξεχάσει... ου γαρ έρχεται μόνον... και να φανταστείς ότι κάθε Μεγάλη Πέμπτη φτιάχναμε ένα καλάθι που τοποθετούσαμε μέσα την εικόνα του Εσταυρωμένου, τη στολίζαμε με αγριολούλουδα που δόξα τω Θεώ στα μέρη μου πνίγεσαι από αυτά, και πηγαίναμε σπίτι σε σπίτι για να αναγγείλουμε τα πάθη, όπως τα κάλαντα ...Επιστρέφοντας στο σπίτι, το καλάθι ήταν γεμάτο κόκκινα αυγά και κουλούρια που μας έδιναν οι νοικοκυρές για φίλεμα... Αξέχαστες εποχές μου ξανάρχονται στη μνήμη ... απίστευτα ορθόδοξα τόσο βιωματικά έθιμα έκαναν την Μεγάλη Εβδομάδα να επισκιάζει κάθε άλλη γιορτή ή τελετή ...ότι καλλίτερο δώρο θα μπορούσα να λάβω για τη Λαμπρή, έτσι λέμε το Πάσχα στο Χωριό της καταγωγής μου που βρίσκεται στα σύνορα με την Ηλεία...
Nektaria Karantzi & Nonni Ioannidou: Από τα πιο όμορφα παραδοσιακά τραγούδια του λαού μας, ένα μοιρολόϊ φτιαγμένο για τον Μεγάλο Νεκρό, τον Ιησού Χριστό, το Μοιρολόι της Παναγιάς. «Σήμερα μαύρος ουρανός» (Το μοιρολόι της Παναγιάς) Λαϊκός Θρήνος Μεγάλης Παρασκευής σε μουσική παραλλαγή Θράκης Ερμηνεύει η Νεκταρία Καραντζή. Συμμετέχει η ηθοποιός Νόνη Ιωαννίδου. Συναυλία στο Δημοτικό Θέατρο Πετρούπολης. Διοργάνωση: Ι. Ν. Αγίας Τριάδας Πετρούπολης
Σήμερα μαύρος Ουρανός, παραλλαγή από Ρεϊς-Ντερέ: Τη βαριά θλίψη, μέσα στην οποία περνά ο λαός όλη την εβδομάδα των παθών, παρακολουθούμε να κορυφώνεται με τον "Επιτάφιο Θρήνο" της εκκλησίας και με το "Μοιρολόι της Παναγίας" που συνέθεσε ο λαός, για να μοιρολογήσει μαζί με τη Μητέρα το μαρτυρικό θάνατο του γιου της, κάνοντας δικό του το μητρικό πόνο και σπαραγμό της. Στο Ρεϊς-Ντερέ το έλεγαν κατά μόνας κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και ομαδικώς τη Μεγάλη Παρασκευή.
Κάλαντα Μεγάλης Παρασκευής Μεγάλου Χωριού Ευρυτανίας: (το Μοιρολόι της Παναγίας) από το Μεγάλο Χωριό Ευρυτανίας. Τα ψάλλουν την Μεγάλη Παρασκευή πρωί μετά την ακολουθία της Αποκαθήλωσης. Η συγκεκριμένη μαγνητοσκόπηση έγινε Μεγάλη Πέμπτη βράδυ (13 Απριλίου 2017) καθώς στόλιζαν οι γυναίκες τον Επιτάφιο. Ο αντιφωνικός τρόπος εκφοράς και η χρήση του χώρου του ναού για την επιτέλεση είναι σχετικά καινούρια, των τελευταίων χρόνων. Η κυρία Δήμητρα Πριτσιόλα το γένος Ελευθερίου (γενν. 1945) μαρτυρεί ότι το πλήρες κείμενο της το είχε μάθει η γιαγιά της (Δήμητρα Μάκκα από το Κερασοχώρι). Δε γνωρίζω αν σε άλλο μέρος της Ευρυτανίας τραγουδούν πλέον όλο το κείμενο. Το γεγονός της ζωντανής επιτέλεσης το καθιστά μοναδικό. Δεξιός χορός: Πριτσιόλα Δήμητρα, Βονώρτα Ανθή, Γυφτομήτρου Μαρία. Αριστερός χορός: Πρεσβυτέρα Ειρήνη Λαμπαδάρη, Βονώρτα Μαρία, Κατσαρού Σοφία, Καλαντζή Ανδριάννα, Πριοβόλου Έφη. Ηχογράφηση και καταγραφή: Ηλιόπουλος Αναστάσιος.
Κάτω στα Ιεροσόλυμα και στου Χριστού τον τάφο,
εκεί δεντρό δεν ήτανε και δέντρο εφανερώθη.
Το δέντρο ήταν ο Χριστός κι η ρίζα η Παναγία
κι αυτά τα ριζοκλώναρα ήταν η μαρτυρία,
που μαρτυρούσαν κι έλεγαν για του Χριστού τα πάθη.
- Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα,
σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται.
Σήμερα έβαλαν βουλή οι άνομοι Εβραίοι,
οι άνομοι και τα σκυλιά και οι τρισκαταραμένοι,
για να σταυρώσουν τον Χριστό τον πάντα βασιλέα.
Κι ο Κύριος εθέλησε να μπει σε περιβόλι,
να λάβει δείπνο μυστικό, να τον συλλάβουν όλοι.
Η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της,
τας προσευχάς της έκανε για τον Μονογενή της.
Φωνή εξήλθε εξ ουρανού κι απ’ αρχαγγέλου στόμα:
«Σώζουν, κυρά μου, οι προσευχές, σώζουν και οι μετάνοιες,
και τον Υιόν σου πιάσανε και στον χαλκιά τον πάνε
και στου Πιλάτου τας αυλάς εκεί τον τυραννάνε·
-Χαλκιά, χαλκιά, φτιάξε καρφιά, φτιάξε τρία περόνια
κι εκείνος ο παράνομος βαρεί και φτιάχνει πέντε.
-Σύ, Φαραέ, που τά ‘φτιαξες πρέπει να μας διδάξεις.
-Βάλτε τα δυο στα χέρια του και τ’ άλλα δυο στα πόδια,
το πέμπτο το φαρμακερό βάλ΄τε το στην καρδιά του,
να τρέξει αίμα και νερό, να λιγωθεί η καρδιά του,
Κι η Παναγιά σαν τ’ άκουσε έπεσε και ’λιγόθη.
Στάμνες νερό της ρίξανε, τρία κανάτια μόσχο
και τρία μυροδόσταμνα για να της έρθει ο νους της.
Και σαν της ήρθε ο λογισμός και σαν της ήρθε ο νους της,
ζητάει μαχαίρι να σφαχτεί, φωτιά να πάει να πέσει,
ζητάει γκρεμό να γκρεμιστεί για τον Μονογενή της.
Η Μάρθα, κι η Μαγδαληνή και του Λαζάρου η μάνα,
του Ιακώβου η αδερφή κι οι τέσσερεις αντάμα.
Σαν πήραν το στρατί-στρατί, στρατί το μονοπάτι,
το μονοπάτι τ’ς έβγαλε μες στου ληστή την πόρτα.
«Άνοιξε πόρτα του ληστή και πόρτα του Πιλάτου».
Κι η πόρτα από το φόβο της ανοίγει μοναχή της.
Τηράει δεξιά, κοιτάει ζερβά, κανένα δε γνωρίζει,
κοιτάει και δεξιότερα, βλέπει τον Ιωάννη.
Συ Ιωάννη Πρόδρομε και Βαπτιστή του γιου μου
μην είδες τον υγιόκα μου και σε τον δάσκαλό σου;»
Δεν έχω στόμα να σου πω, γλώσσα να σου μιλήσω
δεν έχω χεροκάλαμο για να σου τον εδείξω.
βλέπεις εκείνο τον γυμνό, τον παραπονεμένο,
οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο,
οπού φορεί στην κεφαλή ακάνθινο στεφάνι;
Εκείνος είν’ ο γιόκας σου κι εμέ ο δάσκαλός μου».
Κι η Παναγιά πλησίασε γλυκά τον ερωτάει:
«Δε μου μιλάς, παιδάκι μου, δε μου μιλάς, παιδί μου;»
«Τί να σου ειπώ, μανούλα μου, που διάφορο δεν έχεις·
μόνο το Μέγα Σάββατο κοντά στο μεσονύχτι
Όταν λαλήσει ο πετεινός, σημαίνουν οι καμπάνες,
σημαίνει η γης, σημαίνει ο Θεός, σημαίνουν τα επουράνια.
Σημαίνει κι η Αγιά Σοφιά, το μέγα μοναστήρι
με τετρακόσια σήμαντρα κι εξήντα δυο καμπάνες.
Τότε κι εσύ, μανούλα μου, θα ‘χεις χαρές μεγάλες.
Όποιος τ’ ακούει σώζεται κι όποιος το λέει αγιάζει
κι όποιος το καλοφουγκραστεί, παράδεισο θα λάβει,
παράδεισο και λίβανο από τον άγιο Τάφο».
Και του χρόνου!
Ο θρήνος της παναγίας: Συμμετοχή Γιάννης
Ρουμελιώτης & Γιώργος Μήλας 29/04/16
Δεν πέρασε πολύς καιρός από την ημέρα που ο παππούς Ζήσης έφυγε από κοντά μας για το μεγάλο ταξίδι… Σήμερα θέλω να μοιραστώ μαζί σας μια άγνωστη πτυχή του: Του άρεσε πολύ να ψέλνει. Έτσι την Μεγάλη Πέμπτη του 1995 μάς έψαλε, αυθεντικό και ολόκληρο, το «Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα…».
Ηχογράφηση: Κεράσοβο Κονίτσης, 2015. Σήμερα μαύρος Ουρανός ο Επιτάφιος αυτός θρήνος, το «Πένθιμο τραγούδι» ψάλλεται κάθε Μ. Παρασκευή πρωί, μετά την Αποκαθήλωση, από τις γυναίκες της Σταυρούπολης. Μια παράδοση που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες κάτοικοι από τον Καράτεπε Νικομηδείας.
Η κατάφυτη και καταπράσινη Σταυρούπολη πενθεί, με την άνοιξη να προχωρά αθόρυβα στις αυλές, στους δρόμους στα λοφάκια και στα γύρω βουνά... Η καμπάνα όλη μέρα με τον μονότονο πένθιμο χτύπο της κρατάει το χωριό σε μια ευλαβική απραξία. Όποιος το έζησε μια φορά, το έζησε για πάντα! Καλό κι ευλογημένο Πάσχα!
"Σήμερα μαύρος ουρανός" Θρήνος Μ. Παρασκευής με τον ΧΡΟΝΗ ΑΗΔΟΝΙΔΗ και τη ΝΕΚΤΑΡΙΑ ΚΑΡΑΝΤΖΗ. Απόσπασμα από την σειρά 7 εκπομπών, παραγωγής της ΕΤ1, με βυζαντινούς εκκλησιαστικούς ύμνους με τον ΧΡΟΝΗ ΑΗΔΟΝΙΔΗ και την ψάλτρια ΝΕΚΤΑΡΙΑ ΚΑΡΑΝΤΖΗ, τη φιλική συμμετοχή του ιεροψάλτη ΔΗΜΗΤΡΗ ΒΕΡΥΚΙΟΥ και τους ηθοποιούς ΓΡΗΟΡΗ ΒΑΛΤΙΝΟ και ΚΟΡΑΛΙΑ ΚΑΡΑΝΤΗ, υπό τον τίτλο "ΕΠΙΚΡΑΝΘΗ". Τα γυρίσματα της σειράς έγιναν στην καστροπολιτεία του Μυστρά το 2005.
Οι βυζαντινοί εκκλησιαστικοί ύμνοι που ακούγονται στην εκπομπή περιέχονται στο cd "Επικράνθη", έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου