Η Τελειότητα της Κυριακής Προσευχής

Επιμέλεια Σοφία Ντρέκου

Η Κυριακή Προσευχή (Πάτερ Ημών) παραδόθηκε από τον ίδιο τον Κύριον Ιησού Χριστό (εξού και ο χαρακτηρισμός Κυριακή), στους μαθητές του, όπως αυτή αναφέρεται στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο στο κεφάλαιο 6.9-13, κατά το ακόλουθο δεκάστοιχο κείμενο.

Πρωτότυπο στην αρχαία ελληνική γλώσσα

Πάτερ ἡμῶν, ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς,

ἁγιασθήτω τὸ ὄνομά σου,

ἐλθέτω ἡ βασιλεία σου,

γενηθήτω τὸ θέλημά σου,

ὡς ἐν οὐρανῷ καὶ ἐπὶ τῆς γῆς.

Τὸν ἄρτον ἡμῶν τὸν ἐπιούσιον,

δὸς ἡμῖν σήμερον,

καὶ ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφειλήματα ἡμῶν,

ὡς καὶ ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀφειλέταις ἡμῶν,

καὶ μὴ εἰσενέγκῃς ἡμᾶς εἰς πειρασμόν,

ἀλλὰ ῥῦσαι ἡμᾶς ἀπὸ τοῦ πονηροῦ

Αμήν.

Αν, όπως μας λένε κάποιοι, η αρχαία Ελληνική γλώσσα είναι «νεκρή», τότε και η Κυριακή Προσευχή (Πάτερ Ημών) είναι «νεκρή»; Διαβάστε τι λέει ο καθηγητής για την Κυριακή Προσευχή. Με έπιασε δέος, ανατρίχιασα με την τελειότητα του Κυρίου! Ότι μας παρέδωσε είναι περιεκτικό και τέλειο από όλες τις απόψεις! Καταλαβαίνουμε την τελειότητα από γλωσσολογικής απόψεως, που να μπορούσαμε να καταλάβουμε και από νοηματικής! Τι μεγαλείο!!! Ας διαβάσουμε όμως αγαπητοί αναγνώστες και την επιστημονική άποψη του καθηγητή Γλωσσολογίας και πρώην πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γεωργίου Μπαμπινιώτη, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Το Βήμα» στις 26/08/2001. Είναι ένα κείμενο που θα μπορούσε, με επικοινωνιακά - γλωσσικά κριτήρια, να χαρακτηρισθεί ως «ιδανικό». Δείχνει την ενότητα της ελληνικής γλώσσας με την ορθόδοξη πίστη !

Σοφία Ντρέκου

Η τελειότητα της «Κυριακής προσευχής» 

Γεώργιος Μπαμπινιώτης 

«Η ανάγκη επικοινωνίας τού ανθρώπου με τον Θεό (όποιον θεό πιστεύει), η ανάγκη τής προσευχής, είναι από πολύ παλιά γνωστή στον άνθρωπο και εμφανίζεται στις γλώσσες των περισσοτέρων λαών. Στην Ελληνική η λέξη προσεύχομαι(απευθύνω ευχή, αίτημα ή παράκληση προς τους θεούς) πρωτοαπαντά στον Αισχύλο, ενώ ως τεχνικός όρος η λέξη προσευχή μαρτυρείται πολύ αργότερα στην Αγία Γραφή, στο κείμενο τής Παλαιάς Διαθήκης και ­ με ιδιαίτερο βάρος και βάθος ­ στο κείμενο τής Καινής Διαθήκης. Δεν έχω, δυστυχώς, τον επιστημονικό θεολογικό οπλισμό, για να ερμηνεύσω το βαθύτερο περιεχόμενο, το δογματικό νόημα και τη σημασία που έχει στην ορθόδοξη, ιδίως, παράδοση η έννοια τής προσευχής.

Αυτό που ακροθιγώς επιχειρώ να δείξω εδώ, στο θεωρητικό πλαίσιο μιας κειμενογλωσσικής ανάλυσης που ανάγεται στον Roman Jakobson, είναι η γλωσσική δομή τής Κυριακής προσευχής, όπως μας παραδίδεται από το Ευαγγέλιο (Ματθ. 6, 9-13 και Λουκ. 11, 2-4), την οποία θεωρώ ως ιδανικό κείμενο. Κατά το κείμενο τού Ευαγγελίου, την παραδίδει ο ίδιος ο Κύριος στους ανθρώπους (εξ ου και «Κυριακή» προσευχή), λέγοντας «ούτως ουν προσεύχεσθε υμείς» και συνοδεύοντάς την μ' ένα πολύ διδακτικό ηθικό αλλά και γλωσσικό σχόλιο:

• «Προσευχόμενοι δε μη βαττολογήσητε, ώσπερ οι εθνικοί. δοκούσι γαρ ότι εν τη πολυλογία αυτών εισακουσθήσονται. μη ουν ομοιωθήτε αυτοίς. οίδε γαρ ο πατήρ υμών ων χρείαν έχετε προ τού υμάς αιτήσαι αυτόν» (Ματθ. 6, 7-9).

Εξ ορισμού ως προσευχή, ως κείμενο ευχών και αιτημάτων / παρακλήσεων, το κείμενο τής Κυριακής προσευχής (γνωστό και ως «Πάτερ ημών») λειτουργεί μ' έναν κεντρικό μηχανισμό τής γλώσσας, την τροπικότητα. Είναι ο μηχανισμός τής γλώσσας που, άλλοτε γραμματικοποιημένος (με τη μορφή των εγκλίσεων τής Προστακτικής, τής Υποτακτικής και τής Ευκτικής, όπως συμβαίνει στην αρχαία ελληνική γλώσσα) και άλλοτε λεξικοποιημένος (με «δείκτες τροπικότητας», όπως τα ας, να και θα στη Νέα Ελληνική), χρησιμοποιείται από τον ομιλητή τής Ελληνικής για επικοινωνιακές ανάγκες όπως η έκφραση επιθυμίας, ευχής, παράκλησης, προτροπής, προσταγής, απαγόρευσης, απειλής κ.τ.ό.

Το κείμενο τής Κυριακής προσευχής είναι υπόδειγμα λιτότητας, περιεκτικότητας και ευθυβολίας. Περιλαμβάνει: 

α) μια επίκληση προς τον Θεό, εκφρασμένη με την πτώση τής επίκλησης, την κλητική, με την οποία και αρχίζει: Πάτερ ημών... 

β) τρεις ευχές / επιθυμίες, εκφρασμένες με τριτοπρόσωπους μονολεκτικούς τύπους τής κατεξοχήν τροπικής έγκλισης, τής Προστακτικής: αγιασθήτω - ελθέτω - γενηθήτω... 

και γ) τρία αιτήματα / παρακλήσεις, εκφρασμένα με τους κατεξοχήν τύπους Προστακτικής, τους τύπους τού β' προσώπου: δος - άφες - μη εισενέγκης, αλλά ρύσαι...

Κάθε ευχή και κάθε αίτημα εξειδικεύεται (η εξειδίκευση αποτελεί έναν άλλο κεντρικό μηχανισμό τής γλώσσας) με τα πιο άμεσα και απαραίτητα στοιχεία. Οι τρεις ευχές μ' ένα ομοιόμορφο ονοματικό υποκείμενο: αγιασθήτω ­ το όνομά σου, ελθέτω ­ η βασιλεία σου, γενηθήτω ­ το θέλημά σου.

Τα τρία αιτήματα με δύο συμπληρώματα (προσώπου και πράγματος) στο κάθε ρήμα τους: δος ­ ημίν τον άρτον, άφες ­ ημίν τα οφειλήματα ημών, μη εισενέγκης ­ ημάς εις πειρασμόν και ρύσαι ­ ημάς από τού πονηρού (εις πειρασμόν και από τού πονηρού είναι εμπρόθετα συμπληρώματα / αντικείμενα).

Περαιτέρω, λιτή πάντοτε, εξειδίκευση γίνεται με ελάχιστες αναφορές τόπου,χρόνου και τρόπου: πάτερ ημών ­ ο εν τοις ουρανοίς (εξειδίκευση τόπου),γενηθήτω το θέλημά σου ­ ως εν ουρανώ και επί τής γης (εξειδίκευση τόπου),δος ημίν σήμερον τον άρτον ημών τον επιούσιον (εξειδίκευση χρόνου), άφες ημίν τα οφειλήματα ημών ­ ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ημών(εξειδίκευση τρόπου).

Το περιεχόμενο τού κειμένου κλιμακώνεται νοηματικά: προηγούνται οι ευχές και ακολουθούν τα αιτήματα. Ξεκινάει με ό,τι αναφέρεται στον ίδιο τον Θεό, για να περάσει μετά στα αιτήματα. Κι εδώ κλιμάκωση, από τα υλικά στα πνευματικά αιτήματα: τα προς το ζην ­ άφεση αμαρτιών ­ προστασία από τον πειρασμό. Γλωσσικά σε όλο το κείμενο κυριαρχεί και προβάλλεται το ρήμα: αγιασθήτω ­ ελθέτω ­ γενηθήτω, δος ­ άφες ­ μη εισενέγκης ­ ρύσαι. Κυριαρχούν και προτάσσονται οι ευχές και τα αιτήματα. Η εξειδίκευσή τους επιτάσσεται, τα υποκείμενα δηλαδή και τα αντικείμενά τους (με εξαίρεση το αντικείμενο τού δος).

Συμπέρασμα. Το κείμενο τής Κυριακής προσευχής είναι ένα κείμενο που θα μπορούσε, με επικοινωνιακά - γλωσσικά κριτήρια, να χαρακτηρισθεί ως «ιδανικό». Είναι λιτό, γιατί περιορίζεται σε βασικές πληροφοριακές δομές (επίκληση ­ ευχές ­ αιτήματα), σε εξίσου βασικές εξειδικευτικές πληροφορίες (ονοματικά υποκείμενα στις ευχές ­ διπλά ονοματικά συμπληρώματα στα αιτήματα) και σε ελάχιστες εξειδικεύσεις χρόνου, τόπου και τρόπου.

Με μια εντυπωσιακή οικονομία γλωσσικών μέσων ­στο κείμενο χρησιμοποιείται μόνο Προστακτική, με εξαίρεση τη μοναδική διαπιστωτική ρηματική δήλωση, την Οριστική αφίεμεν ­επιτυγχάνεται μια ουσιαστική, καίρια και γνήσια μορφή επικοινωνίας, χωρίς ρητορείες, επιτηδεύσεις και περιττό λεκτικό φόρτο.

Η συμμετρία και η έντονα αισθητή επανάληψη των ίδιων συντακτικών και μορφολογικών δομών (το γνωστό φαινόμενο τού «παραλληλισμού»), που φάνηκε ελπίζω έστω και αμυδρά στη σύντομη ανάλυσή μας, εξασφαλίζει στο κείμενο τής Κυριακής προσευχής αίσθηση ρυθμού και μέτρου (που δεν θίξαμε εδώ), γεγονός που οδηγεί στην εύκολη πρόσληψη και μνημονική ανάκληση τού κειμένου.

Πρόκειται για ένα θαυμαστό, τέλειο στην απλότητα και τη βαθύτητά του κείμενο, που δείχνει ανάγλυφα την εκφραστική δύναμη, στην οποία μπορεί να φθάσει η γλώσσα τού ανθρώπου, απόρροια τής ιδιότητας που μοιράζεται «κατά χάριν» ο άνθρωπος με τον Θεό, απόρροια τού πνεύματος.»

Από την εφημ. «Το Βήμα»: Νέες Εποχές, σ. 53, 26/8/2001 

Υποσημειώσεις, σύνδεσμοι, πηγή: www.sophia-ntrekou.gr

Ο Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι Καθηγητής τής Γλωσσολογίας τής Φιλοσοφικής Σχολής τού Πανεπιστημίου Αθηνών (1973-2006), Ομότιμος (2006) και Επίτιμος (2007) καθηγητής τού Πανεπιστημίου Αθηνών, Πρόεδρος (από το 1987) τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (Αρσακείων – Τοσιτσείων Σχολείων Αθηνών, Πάτρας, Θεσσαλονίκης, Ιωαννίνων και Τιράνων Αλβανίας). Έχει διατελέσει Υπουργός Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, καθώς και Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αναγορεύτηκε επίσης «Άρχοντας Διδάσκαλος του Γένους» από την Α.Θ.Π. τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Στο ευρύ κοινό είναι ιδιαίτερα γνωστός λόγω του λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσας που κυκλοφόρησε το 1998.

by Αέναη επΑνάσταση | Sophia-Ntrekou.gr

Περισσότερα: Προσευχή, Ελληνική Γλώσσα

ΔΕΙΤΕ: Η ηθική της ελληνικής γλώσσας στον Ιερό Χρυσόστομο - Γεώργιος Μπαμπινιώτης

Σχόλια στο FaceBook:

Γεώργιος Μπαμπινιώτης 15 Ιουλίου 2017: Επ' ευκαιρία τής υπό μορφήν σφραγίδας παράθεσης των αρχικών γραμμάτων κάθε λέξεως τής "κυριακής προσευχής" ("Πάτερ ημών") από τον έξοχο ποιητή -θεολόγο πανεπιστημιακό καθηγητή Παντελή Πάσχο (ακολουθεί η κοινοποίησή από τον καθηγ. Ηλία Οικονόμου), θυμήθηκα κι ένα παλαιότερο δικό μου κείμενο στο Βήμα, μια γλωσσολογική ανάλυση τής "κυριακής προσευχής" που ίσως να ενδιαφέρει κάποιους φίλους. Την παραθέτω.

Eleftherios Ferekidis: Η τελειότητα του σημαντικού κειμένου στο "Βήμα" χαρακτηρίζει την διαχρονικότητα του και εξακολουθεί να είναι επίκαιρο. Αξίζει να το διαβάσουμε και σήμερα. Συγχαρητήρια 16 Ιουλίου 2017 στις 11:46 π.μ.

Elias Oikonomou: Ἀγαπητέ μου συνάδελφε, ἡ ἰδέα καὶ ἡ ἐν σχεδίῳ τῆς Κυριακῆς Προσευχῆς ἀνήκει στὸν ὑποφαινόμενο. Καὶ παρεκάλεσα τὸν ἐκλεκτὸ συνάδελφο, ποιητῆ καὶ φίλο, γνωστὸν καλλιγράφον τοῦ βυζαντινοῦ ἀλφαβήτου νὰ ἔλθη ἀρωγός. Καὶ ἀναφέρω τὸ ὄνομά του, ἔπειδὴ προθύμως ἀνεπλήρωσε τὴν μὴ... ἐπίδοσή μου στὴν καλλιγραφίαν. Δὲν πρόκειται, συνεπῶς, περὶ κοινοποιήσεως, ἀλλὰ περὶ δημοσιεύσεως δικῆς μου ἰδέας. Συμφωνῶ καὶ χαίρομαι γιὰ ὅσα σοφὰ περὶ τῆς Κυριακῆς Προσευχῆς γράφετε. Καλὴ Κυριακή. 16 Ιουλίου 2017 στις 8:26 π.μ.

Γεώργιος Μπαμπινιώτης: Φίλε Ηλία, καθηγητά μου, ζητώ συγγνώμη. Μπράβο και στους δυο σας, και για την ιδέα και για την εκτέλεση. 16 Ιουλίου 2017 στις 10:25 π.μ.

Marietta Pepelasi: Καθηγητά μου, πόσες απορίες γεννά αυτό το γόνιμο κείμενο !! Έχετε πάντα τον τρόπο να μας κάνετε να σκεφτόμαστε !! 17 Ιουλίου 2017 στις 12:30 π.μ.

Γεώργιος Μπαμπινιώτης: Αγαπητή κ. Πεπελάση, κάνω αυτό που πάντα πετυχαίνεις κι εσύ και ο αξέχαστος Διαμαντής. 17 Ιουλίου 2017 στις 10:21 π.μ.

The Lord's Prayer (Le Pater Noster) between

1886 and 1894 - James Tissot, Brooklyn Museum

Spyros Skamnelos: Υποθέτω, αγαπητή Σοφία, ότι μπορείς να εκφραστείς με άνεση στη γλώσσα της Καινής Διαθήκης. Αν ναι, τότε για σένα είναι ζωντανή γλώσσα. Αν όμως όχι... 5 Ιουλ 2014

Tolis Zavitz: Προς Σπύρο » Κοίτα τι λέει ο Δρ. Φώτης Σχοινάς: Η λειτουργική γλώσσα και η σημασία της για την εκκλησία μας. - 5 Ιουλ 2014

Spyros Skamnelos: H σημασία της λειτουργικής γλώσσας για την Εκκλησία μας είναι αδιαμφισβήτητη, αγαπητέ Τόλη. Δε συζητάμε όμως αυτό. Συζητάμε το εάν και κατά πόσον η γλώσσα της Κ.Δ. είναι "ζωντανή γλώσσα", με την έννοια που έχει ο όρος στην επιστήμη της γλωσσολογίας. [Εάν το θέμα μας δεν είναι γλωσσολογικό, τότε κακώς επικαλέστηκε η αγαπητή Σοφία τη γλωσσολογική -και όχι βεβαίως θεολογική- αυθεντία του Μπαμπινιώτη.] 5 Ιουλ 2014

Spyros Skamnelos: Ο ορισμός λοιπόν της "ζωντανής γλώσσας" στην επιστήμη της γλωσσολογίας είναι σαφής. Ζωντανή θεωρείται μια γλώσσα που διαθέτει εν ζωή φυσικούς ομιλητές. Και προφανώς η γλώσσα της Κ.Δ. δεν είναι ζωντανή από γλωσσολογική άποψη. Αλλιώς θα ήταν άχρηστες οι μεταφράσεις της Κ.Δ. στη νεοελληνική. 5 Ιουλ 2014

Sophia Drekou: Εφόσον αγαπητέ μας Σπύρο η γλώσσα της Κ.Δ. και δη η Κυριακή Προσευχή είναι στην καθημερινή μας λειτουργική και προσευχητική μας ζωή τότε, κατά την άποψή μου, είναι ζωντανή. Τώρα αν εμείς υποπέσαμε στο λάθος που μας επιβάλλουν οι ιθύνοντες και θέλουμε να την βγάλουμε «νεκρή» είναι δική μας η ευθύνη. Ο καθηγητής μας τονίζει επιστημονικά την αξία της αυθεντικότητας της και την γλωσσολογική της αξία. 5 Ιουλ 2014

Sophia Drekou: «Ζωντανή θεωρείται μια γλώσσα που διαθέτει εν ζωή φυσικούς ομιλητές.» Στην καθημερινή μας προσευχή αδελφέ μου Σπύρο, συνομιλούμε με τον Κύριο Ιησού Χριστό αλλά και Στην Κυρία Θεοτόκο μέσα από την καρδιακή μας προσευχή η οποία είναι γραμμένη στην αυθεντική της γραφή από τους Αγίους μας. Σ' ευχαριστώ και να έχεις μια όμορφη Κυριακή! 5 Ιουλ 2014

Spyros Skamnelos: Ο κ. Μπαμπινιώτης μιλάει για την "επικοινωνιακή της αξία". Ας είμαστε λιγάκι προσεκτικοί, όταν θέλουμε να μπαίνουμε στα χωράφια των επιστημών. Και πραγματικά, για την επικοινωνιακή αξία της Κυριακής προσευχής δεν περιμέναμε δα τον κ. Μπαμπινιώτη να μας ανοίξει τα μάτια. Το γνωρίζαμε και εξ ιδίας πείρας. 5 Ιουλ 2014

Sophia Drekou: Μας πειράζει αδελφέ μου που μας το επισημαίνει και ένας καθηγητής γλωσσολογίας από την επιστημονική του θέση; Το παραθέτουμε και για εκείνους που αμφιβάλλουν. Ας μην είμαστε τόσο αυστηροί. 5 Ιουλ 2014

Spyros Skamnelos: Και νομίζω θα συμφωνήσουμε ότι, από την άποψη της επικοινωνιακής αξίας, κορυφαίοι είναι και οι Ψαλμοί, που -σημειωτέον- γράφτηκαν πρωτοτύπως στην εβραϊκή. (Κατά πάσα πιθανότατα μάλιστα και η Κυριακή προσευχή παρεδόθη από τον Κύριο στην αραμαϊκή γλώσσα. Στην Κ.Δ. μας παραδόθηκε σε ελληνική μετάφραση.) 5 Ιουλ 2014

Sophia Drekou: Θα συμφωνήσω μαζί σου ως προς την επικοινωνιακή της αξία και για τους ψαλμούς... αλλά ο καθηγητής έγραψε άρθρο για την Κυριακή Προσευχή. 5 Ιουλ 2014

Nikos Vasilopoulos: Λογικά άλματα με επιστημονικές επιφάσεις. Δεν το λες και δυνατό επιχείρημα... Η Κυριακή Προσευχή και γενικά η Θεία Λειτουργία δεν αποτελεί απόδειξη ζωντάνιας της γλώσσας της ελληνιστικής κοινής (και όχι βεβαίως της αρχαίας ελληνικής), καθότι δεν αποτελεί εργαλείο επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων ως φυσικών ομιλητών αλλά αποτελεί γλώσσα σε χρήση ειδικών συνθηκών, πολύ σωστά τα λέει ο Σπύρος επιστημονικά.
Το να επεκταθεί το ερώτημα από τη ζωντάνια της γλώσσας στην ζωντάνια της Κυριακής Προσευχής, με ταυτόχρονη συνυποδήλωση ότι όποιος αρνείται το πρώτο αρνείται και το δεύτερο, είναι κουτοπονηριά και όχι επιχείρημσ με βάση και εξηγούμαι:

Τον Θεό τον λατρεύεις ΠΡΩΤΑ με την καρδιά σου και μετά με λόγια, με αυτή την έννοια η ζωντανή πίστη κρατά ζωντανή την Εκκλησία και δίνει με τη σειρά της νόημα στην λειτουργική παράδοση και στα ιερά κείμενα στη γλώσσα που είναι γραμμένα.Η γλώσσα είναι ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα πολύ περιορισμένο για να μπορεί να περιγράψει έτσι κι αλλιώς τον Θεό, ώστε τελικά να μπορούμε να λέμε ότι έχει σημασία η γλώσσα στην οποία του απευθύνουμε την προσευχή μας.

Να το πω απλά: η Κυριακή προσευχή έχει σημασία είτε όταν λέγεται στην ελληνιστική κοινή, είτε όταν λέγεται στα ρώσικα, τα σέρβικα, τα γιαπωνέζικα, τα σουαχίλι.... Η δύναμή της δεν είναι στο κέλυφος (γλώσσα) αλλά στο περιεχόμενο.

Για ακόμα μια φορά βλέπουμε πόσο εύκολα μπορεί διολισθήσει κανείς σε ατραπούς ταύτισης της παγκόσμιας και πανιστορικής Χριστιανικής πίστης και Αλήθειας με μια ορισμένη ιστορική της έκφραση. Σας συνιστώ να ακούτε ορθόδοξους ύμνους στα γιαπωνέζικα τρεις φορές τη μέρα 5 Ιουλ 2014