Ο Φώτης Κόντογλου για τον Σταυρό το ζωηφόρον φυτόν και την ιστορία του

Επιμέλεια Σοφία Ντρέκου, Αρθρογράφος

«Δεῦτε ἅπαντα τὰ ἔθνη, τὸ εὐλογημένον ξύλον

προσκυνήσωμεν, δι᾿ οὗ γέγονεν ἡ αἰώνιος δικαιοσύνη.»

(δοξαστικό του εσπερινού της εορτής του Σταυρού).

Ο Σταυρός πριν τη μεγάλη σταυρική θυσία του Χριστού ήταν έχθιστο φονικό όργανο εκτέλεσης κακούργων. Όποιος πέθαινε δια της σταυρώσεως χαρακτηρίζονταν «επικατάρατος» (Γαλ.3:1).

Αφότου όμως ο σαρκωμένος Θεός πέθανε ως κακούργος πάνω στο εγκάρσιο ξύλο, αυτό κατέστη πηγή απολυτρώσεως. Από μέσο θανατώσεως μεταβλήθηκε σε ακένωτη πηγή ζωής, από αποκρουστικό και απαίσιο όργανο των δημίων έγινε φωτεινό σύμβολο και δίαυλος ευλογιών, από ξύλο πόνου και ωδίνων κατέστη καταφύγιο ανάπαυσης και χαράς.

«Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου,

καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου, 

νίκας τοῖς Βασιλεῦσι, κατὰ βαρβάρων 

δωρούμενος, καὶ τὸ σὸν φυλάττων, 

διὰ τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα.»

Η καταδίκη του Αδάμ διά του ξύλου της παρακοής προήλθε.
Η λύτρωση του Αδάμ πάλι διά του ξύλου του Σταυρού έγινε.

Ενώ διά του ξύλου γέμισε πάθη η ζωή του ανθρώπου, πάλι
όμως το ξύλο χρησιμοποίησε ο Χριστός για να ξεπλύνει
με το αίμα Του κάθε πάθος ανθρώπινο.

Ας προσκυνήσουμε τον Σταυρό του Χριστού,
που υψώνεται στο μέσον της Εκκλησίας
και ας αναφωνήσουμε μαζί με τον υμνωδό:

«Σταυρός, ὁ φύλαξ πάσης τῆς οἰκουμένης· Σταυρός,
ἡ ὡραιότης τῆς Ἐκκλησίας, Σταυρός, Βασιλέων
τὸ κραταίωμα· Σταυρός, Πιστῶν τὸ στήριγμα· Σταυρός,
Ἀγγέλων ἡ δόξα, καὶ τῶν δαιμόνων τὸ τραῦμα.»

Ο Φώτιος Κόντογλου - Για τον Σταυρό

Τούτο το γραΐδιο*

που κάνει τον σταυρό του

και στέκεται σαν κουρούνα

μπροστά στα εικονίσματα,

είναι ψυχή χιλιάδων χρονών

και ξέρει από που βαστά

και που πάει, καλλίτερα

από τον κάθε λιμοκοντόρο

που σπουδάζει στα Παρίσια.

Αυτοί σταυροκοπούνται εις πάσαν περίστασιν, εις την τράπεζαν, οσάκις πίνουν νερόν, οσάκις πταρνίζονται, οσάκις χασμώνται, οσάκις βήχουν, οσάκις αρχίζουν κάποιαν εργασίαν ή την τελειώνουν, οσάκις καθίσουν οσάκις σηκωθούν.

Ημείς όμως αυτό το ιερόν σχήμα το έχομεν δι' εντροπήν.

Άκουσε όμως τι λέγει ο άγιος Κύριλλος ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων: «Μή τοίνυν επαισχυνθώμεν τω Σταυρώ του Χριστού, αλλά, κάν άλλος αποκρύπτη, συ φανερώς επί του μετώπου σφραγίζου, ίνα οι δαίμονες το σημείον τρέμοντες το βασιλικόν, μακράν φύγωσι τρέμοντες. Ποίει δε τούτο το σημείον εσθίων και πίνων, καθήμενος, κοιταζόμενος, εξανιστάμενος, λαλών, περιπατών, απαξαπλώς εν παντί πράγματι». (Κυριλ. Ιεροσ. P.G.33, 472A). 

Ο Σταυρός – Το ζωηφόρον φυτόν

Από άρθρο του Φώτη Κόντογλου στην ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ – 14/9/1952

«Δεῦτε ἅπαντα τὰ ἔθνη, τὸ εὐλογημένον ξύλον

προσκυνήσωμεν, δι᾿ οὗ γέγονεν ἡ αἰώνιος δικαιοσύνη.»

(δοξαστικό του εσπερινού της εορτής του Σταυρού).

Ο σταυρός είναι το τιμιώτατο και αγιώτατο σύμβολο όλων των Χριστιανών. Και μολαταύτα, αυτός ο σταυρός ήτανε πριν να σταυρωθεί ο Χριστός απάνω του, σημείο ατιμίας, καταδίκης και κατάρας, επειδή καταδικαζόντανε να καρφωθούνε απάνω σ’ αυτόν οι πιο τρομεροί κακούργοι. Ο Χριστός, που τα άλλαξε όλα, άλλαξε και τη σημασία που είχε ο σταυρός στη ψυχή των ανθρώπων, άλλαξε ολότελα τα αισθήματά τους κι από σιχαμερό και καταραμένο εργαλείο, τον μεταμόρφωσε σε σεβάσμιο κι αγαπημένο σύμβολο.

Οι Χριστιανοί βάζουν τον Σταυρόν πανταχού, εις τους τρούλλους και εις τα κωδωνοστάσια των εκκλησιών, εις τους τάφους, εις τας οικοδομάς, εις τας σημαίας, εις τα κατάρτια των πλοίων, εις μέρη υψηλά δια να φαίνεται μακρόθεν, εις τα στολίδια των γυναικών, εις τα ψωμιά, εις τας κρήνας. 

Οι παλιοί ευσεβείς χριστιανοί από την πίστη που είχανε, τον βλέπανε παντού, ακόμα και στα φυσικά φαινόμενα, όπως γράφει ο άγιος Ιουστίνος, ο φιλόσοφος και μάρτυς.

Ο Τίμιος Σταυρός είναι το αγιώτατον σύμβολον των χριστιανών. Προσκυνούμεν μόλις ιδούμεν το απλόν σχήμα του που γίνεται μόνον με δύο γραμμές. Ο κάθε άνθρωπος ημπορεί εύκολα να το σχεδιάσει, ή επάνω του ή επάνω εις άλλον ή επάνω εις ένα τοίχον ή επάνω εις το νερόν ή εις τον αέρα.

Αλλά και η πλάσις είναι γεμάτη από αυτό το ιερόν σχήμα και ενθυμίζει εις τους χριστιανούς το πάθος του Χριστού. Φαίνεται εις τα τέσσαρα σημεία του ορίζοντος, εις τας λεγομένας σταυρώσεις των δένδρων, εις τα συμπλέγματα των άστρων, εις τα σχισμάς των βράχων, εις το ξεκλάδεσμα των ποταμών, εις τα κόκκαλα των ζώων και των ιχθύων εις το δερμάτι των φιδιών, εις τα φύλλα των ανθέων, εις το σχέδιον που έχει το χιόνι, εις τα μαλακόστρακα της θαλάσσης.

Νομίζεις ότι ο Θεός έβαλε το σχήμα του Σταυρού εις όλην την φύσιν και εις πολλά από τα τεχνικά έργα που κάμνει ο άνθρωπος, δια να το ενθυμίζει εις την διάνοιάν του. Δια τούτο και ο άγιος Ιουστίνος ο φιλόσοφος και μάρτυς λέγει: «Κατανοήσατε πάντα εν τω κόσμω, ει άνευ του σχήματος τούτου διοικείται ή κοινωνίαν έχειν δύναται. Θάλασσα μεν γαρ ου τέμνεται, ήν μη τούτο το τρόπαιον, ό καλείται ιστίον, εν τη νηϊ σώον μείνη. Γη δε ουκ αρούται άνευ αυτού. Σκαπανείς δε εργασίαν ού ποιούνται ουδέ βαναυσουργοί ομοίως, ειμή δια των το σχήμα τούτο εχόντων εργαλείων. Το δε ανθρώπινον σώμα ουδενί άλλω των αλόγων ζώων διαφέρει, ή το ορθόν τε είναι και έκτασιν χειρών έχειν και ουδέν άλλο δείκνυσιν ή το σχήμα του Σταυρού».

δια χειρός Φωτίου Κόντογλου

Οι παλαιοί σε ό,τι κάνανε στη ζωή τους, κάνανε και το σταυρό τους. Εις τα μέρη της Βιθυνίας, είδα κάτι Ρώσους ψαράδες, που τους λένε Καζάκους, και που κατοικούνε γύρω σε μια λίμνη λεγόμενη τουρκικά Μανιάζ-γκιόλ, κοντά στη Πάντερμο, που ό,τι δουλειά κι αν κάνουνε, θα σταυροκοπηθούνε, είτε φάνε. είτε νερό πιούνε, είτε φταρνιστούνε, είτε χασμουρηθούνε, είτε βήξουνε, είτε δουλειά πιάσουνε, είτε καθίσουνε, είτε σηκωθούνε.

Το σχήμα του Σταυρού είναι παμπάλαιο. Ήτανε Ινδοευρωπαϊκό σύμβολο της ευτυχίας και της φωτιάς και το λέγανε Σβάστικα (1). Λένε πως είναι φτιαγμένο από γράμματα συμβολικά. Βρίσκεται γραμμένο απάνω στο στήθος του Γιαπωνέζικου Θεού Ξάξα κι αυτός είναι ο λεγόμενος σταυρός του Βουδισμού. Είναι ακόμα χαραγμένος απάνω σε σφοντύλια που βρεθήκανε στην αρχαία Τροία, σε νομίσματα Κέλτο-γαλατικά, σε σάβανα χριστιανών, σε μια σαρκοφάγο που βρίσκεται στη εκκλησιά του Αγίου Αμβροσίου, στα Μεδιόλανα από τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού.

Μα ο Σταυρός του Χριστού είναι καινούριο σύμβολο που αγιάσθηκε από το τίμιο αίμα του. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει, πως ο Τίμιος Σταυρός, με όλο που ήτανε χωμένος στη γη πολλά χρόνια, δεν σάπισε καθόλου κι ήτανε κατακαίνουργιος. Ο ίδιος άγιος λέγει πως ο σταυρός είχε μια πιθαμή χόνδρος. Άλλοι ιστορικοί λένε πως είχε μάκρος δεκαπέντε πόδια κι οχτώ πόδια πλάτος. Κατά την παράδοση ήτανε καμωμένος με τριών λογιών ξύλο, από κυπαρίσσι, πεύκο και κέδρο, κατά την προφητεία του Ησαΐα, που λέγει: «ἐν κυπαρίσσῳ καὶ πεύκη καὶ κέδρω ἅμα, δοξᾶσαι τὸν τόπον τὸν ἅγιόν μου».

Μαζί με τον Σταυρό βρεθήκανε και τα καρφιά. Ένας αρχαίος επίσκοπος της Γάζας λεγόμενος Παΐσιος λέγει πως ήτανε τέσσερα. Άλλοι λένε πως βρεθήκανε τρία καρφιά. Το ένα το έβαλε ο Μέγας Κωνσταντίνος στο χαλινάρι τ’ αλόγου του, για να τον φυλάγει στον πόλεμο, κατά την προφητεία του προφήτη Ζαχαρίας που λέγει: «εν τη ημέρα εκείνη έσται επί τον χαλινόν του ίππου άγιον τω Κυρίω Παντοκράτορι».

Το σχήμα του Σταυρού το ζωγραφίζουνε οι αγιογράφοι γύρω από την κεφαλή του Χριστού με τα τρία γράμματα, Ο, Ω και Ν, «ο ών», «ο υπάρχων». Ο Σταυρωμένος μπαίνει και στη κορυφή του εικονοστασίου, απάνω από την ωραία πύλη κι από δεξιά κι αριστερά βάζουνε την Παναγία και τον άγιο Ιωάννη το Θεολόγο σε στάση θρηνητική, τα λεγόμενα «λυπηρά» στη γλώσσα της αγιογραφίας.

Όσο για την υμνωδία που είναι αληθινά θεόπνευστη στην Ορθόδοξο Εκκλησία, οι ύμνοι και τα τροπάρια της Σταυροπροσκυνήσεως μπορεί να πει κανένας πως είναι από τα πλέον θεόπνευστα.

Ο κανόνας «Σταυρόν χαράξας» έχει μια προφητική μεγαλοπρέπεια και στα λόγια και στον ήχο (πλ. δ’): «Σταυρόν χαράξας Μωσῆς, ἐπ’εὐθείας ῥάβδῳ, τήν Ἐρυθράν διέτεμε, τῷ Ἰσραήλ πεζεύσαντι. τήν δἐ ἐπιστρεπτικῶς, Φαραώ τοῖς ἅρμασι, κροτήσας ἥνωσεν· ἐπ’εὒρους διαγράψας, τό ἀήττητον ὂπλον. Διό Χριστῷ ᾂσωμεν, τῷ Θεῷ ἡμῶν· ὅτι δεδόξασται».

«Ὢ τρισμακάριστον Ξύλον! ἐν ᾧ ἐτάθη Χριστός, ὁ Βασιλεύς καί Κύριος. Δι’ οὗ πέπτωκεν ὁ ξύλῳ ἀπατήσας, τῷ ἐν σοἰ δελεασθείς, Θεῷ τῷ προσπαγέντι σαρκί, τῷ παρέχοντι, τἠν εἰρήνην ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν».

► ΔΕΙΤΕ: ΤΑ ΠΑΘΗ, ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΘΡΗΝΟΣ και ο ΕΝΤΑΦΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ από τον Φώτη Κόντογλου

Οι Πατέρες και Κήρυκες ονομάζουν τον Σταυρόν «τρόπαιον σωτηρίας, σύμβολον σωτηρίου πάθους, σύμβολον απολυτρώσεως, στέμμα και διάδημα δόξης».

Οι υμνωδοί της Εκκλησίας μας τον ονομάζουν:

Ευλογημένον ξύλον,

της ευσεβείας αήττητον τρόπαιον,

θύραν Παραδείσου,

στηριγμόν των πιστών,

περιτείχισμα της Εκκλησίας,

όπλον ακαταμάχητον,

δαιμόνων αντίπαλον,

νοσημάτων αλεξιτήριον,

δόξαν μαρτύρων,

οσίων εγκαλλώπισμα,

λιμένα σωτηρίας,

βασιλέων κραταίωμα,

σθένος δικαίων,

ιερέων ευπρέπειαν,

ράβδον δυνάμεως,

τυφλών οδηγόν,

ασθενούντων ιατρόν,

ανάστασιν απάντων των τεθνεώτων,

σκέπην κραταιάν,

οικουμένης ασφάλειαν,

ωραιότητα της Εκκλησίας,

φύλακα πάσης της οικουμένης,

δόξαν των αγγέλων,

τραύμα των δαιμόνων,

κλίμακα σωτηρίας,

ζωηφόρον φυτόν,

βότρυν πλήρη ζωής,

ξύλον άχραντον,

θείαν κλίμακα,

όπλον ειρήνης,

αήτητον τρόπαιον.

«*Σημ. Σ. Ντρέκου: Ετυμολογία: γραῒδιο (ν) και γρᾴδιον & γραῦς + ιδιον (κατάληξη υποκοριστικού) Ουσιαστικό: γραΐδιο ουδέτερο: η γριούλα, πολύ ηλικιωμένη και αδυνατισμένη γυναίκα, ανήμπορη και μικροκαμωμένη. Σήμερα η λέξη «γραῒδιο» χρησιμοποιείται σπανιότατα, γιατί αντίστοιχα χρησιμοποιείται με συμπάθεια το υποκοριστικό γριούλα ή με ουδέτερη διάθεση ο προσδιορισμός «πολύ γριά» και «πολύ ηλικιωμένη γυναίκα». Στις σπάνιες περιπτώσεις που χρησιμοποιείται η αρχαία λέξη, σήμερα πια έχει κυρίως υποτιμητική χροιά, π.χ. μη δίνεις σημασία στο γραῒδιο.»

(1) Το μεταχειρίστηκε και ο Χίτλερ και τον είπανε «αγκυλωτό σταυρό».

Βιβλιογραφία: 

Από άρθρο του Φώτη Κόντογλου στην ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ – 14/9/1952

Fotis Kontoglou Original - Φώτη Κόντογλου Αρχείο 14 Σεπτ 2020

Το Αϊβαλί η πατρίδα μου, Φωτίου Κόντογλου Άγκυρα, 2009. σελ. 420.

by Αέναη επΑνάσταση | Sophia-Ntrekou.gr

Περισσότερα Θέματα: Σταυρός, Φώτης Κόντογλου