Αέναη επΑνάσταση: Προτεσταντισμός και Καπιταλισμός: η επιδίωξη κέρδους, η βάση του καπιταλισμού, ο δεκάλογος του προτεστάντη, η συγκρότηση και τα 3 πρόσωπα του αμερικανικού έθνους

Προτεσταντισμός και Καπιταλισμός: η επιδίωξη κέρδους, η βάση του καπιταλισμού, ο δεκάλογος του προτεστάντη, η συγκρότηση και τα 3 πρόσωπα του αμερικανικού έθνους

Παράφραση από τον πίνακα: The Creation of Adam,

1508-1512 Michelangelo Buonarroti (1475 - 1564 Italian)

Fresco Sistine Chapel, Vatic (στην οροφή της Καπέλλα Σιστίνα)

Προτεσταντισμός και Καπιταλισμός:

η επιδίωξη κέρδους, η βάση του καπιταλισμού,

ο δεκάλογος του προτεστάντη, η συγκρότηση

και τα 3 πρόσωπα του αμερικανικού έθνους

Απόστολος Διαμαντής, Καθ. Ιστορίας Παν. Πελοποννήσου

Επιμέλεια Σοφία Ντρέκου, Αρθρογράφος (BSc in Psychology)

Προτεσταντισμός και Καπιταλισμός

Εφόσον ο προτεστάντης πιστεύει στη θεία χάρη που θα επιλέξει αυτόν που θα σωθεί, αλλά και στον προορισμό, είναι σαφές πως η κοινωνική του ζωή θα πρέπει να είναι εναρμονισμένη με την πίστη του.

Λέει η Βίβλος: «είδες άνθρωπον επιτήδειον εις τα έργα αυτού; Αυτός θέλει εμφανισθεί ενώπιον βασιλέων». Και η Βίβλος είναι το μόνο κείμενο που δέχεται ως αυθεντία ο προτεστάντης. Η απόκτηση χρήματος, στο παρόν κοινωνικό σύστημα του καπιταλισμού, είναι ακριβώς το μέτρο της επιτήδευσης στα κοινωνικά μας έργα.

Επομένως η επιδίωξη του κέρδους, το οποίο είναι η βάση της καπιταλιστικής λογικής, είναι και η καρδιά της προτεσταντικής ηθικής.

Το καθήκον είναι ένα χρέος που αισθάνεται το άτομο, απέναντι στο επάγγελμά του, αλλά και απέναντι στον Θεό, στη διαδικασία του προορισμού και της απόκτησης της Θείας Χάριτος Όπως ο Θεός επιλέγει τον καλό χριστιανό για να τον σώσει, έτσι και ο καπιταλιστής βιομήχανος επιλέγει τον σωστό εργάτη, για να τον προσλάβει. Ποιος επιλέγει τον Βιομήχανο; Η αγορά. Θα πρέπει επομένως όλοι να κάνουν το καθήκον τους, απέναντι στο υπάρχον σύστημα: ο εργάτης να είναι σωστός και εργατικός, ώστε να μην βρεθεί άνεργος, ο βιομήχανος να συμμορφώνεται με τους κανόνες της αγοράς, ώστε να μην βρεθεί εκτός της και όλοι μαζί, σαν καλοί προτεστάντες να είναι πιστοί στα καθήκοντά τους, ώστε να μην βρεθούν εκτός της θείας χάριτος.

Διότι καθολικοί και ορθόδοξοι δεν συνδέουν τόσο στενά και απόλυτα την πίστη με την πρακτική ζωή. Η εγκόσμια χαρά, δεν είναι το πρωτεύον γι’ αυτούς. Προέχει η συμμετοχή στην ευχαριστία, στα μυστήρια της εκκλησίας, στην ενοριακή ζωή και όχι η προσπάθεια να λάβουν τη θεία χάρη και τον προορισμό. Ο Θεός για τους καθολικούς- και κυρίως για τους ορθοδόξους- δεν υπάρχει για να δικάζει τους κακούς και να τους τιμωρεί, αλλά περισσότερο για να παρηγορεί. Διότι, για τους ορθοδόξους και τους καθολικούς, οι άνθρωποι δεν είναι φύσει κακοί και ούτε απορρίπτονται απόλυτα η Φύση και τα Πάθη, ως αμαρτία.

Επομένως, καθολικοί και ορθόδοξοι είναι πιο ήρεμοι στην καθημερινότητά τους, δεν έχουν τόσο έντονα κίνητρα σωτηρίας, δηλαδή επιτυχίας και απόκτησης. Υπάρχει μία παροιμία που χρησιμοποιεί ο Μαξ Βέμπερ: «Ή να τρως καλά ή να κοιμάσαι ήρεμα». Ο καθολικός λοιπόν και ο ορθόδοξος προτιμούν να κοιμούνται ήρεμα και ο προτεστάντης να τρώει καλά. Αυτό εξηγεί καλύτερα και την μεγάλη επιτυχία των άγγλων, των ολλανδών και των αμερικανών, που είναι προτεστάντες, στο εμπόριο κατά τον 19ο αιώνα.

Ποια είναι η στάση του προτεσταντισμού απέναντι στο χρήμα και τον τόκο; Θετική. Αντίθετα, οι Έλληνες πατέρες, αλλά και οι Λατίνοι, δεν δικαιολογούν τον τόκο. Τον καταδικάζουν. Ο τόκος, αυτό το θεμέλιο της καπιταλιστικής λογικής, νομιμοποιείται ιστορικά, μόνον μετά την γαλλική επανάσταση. Μέχρι τότε ήταν κατακριτέος. Αντίθετα, για τον προτεστάντη είναι απολύτως ηθικός. Ο χρόνος είναι χρήμα, λέει ο Βενιαμίν Φρανγκλίνος. Όποιος κερδίζει πέντε και μετά κάθεται και τα ξοδεύει, στην ουσία χάνει. Άρα πρέπει να τα πιστώσει. Διότι ο τόκος είναι ο καρπός του χρήματος. Αντίθετα, οι ορθόδοξοι και οι καθολικοί, θεωρούν τον τόκο αφύσικο, όπως ακριβώς και ο Αριστοτέλης, που τον χαρακτήριζε «ου κατά φύσιν», διότι δεν έχει όρια: «εις άπειρον αύξουσιν το νόμισμα», έλεγε για τους τοκογλύφους. Και μια απόκτηση που δεν έχει όρια είναι αφύσικη. Επομένως, η θετική στάση απέναντι στο χρήμα και τον τόκο, που είναι το κομβικό σημείο της καπιταλιστικής λογικής, χαρακτηρίζει κυρίως την προτεσταντική ηθική.

Η στάση της προτεσταντικής ηθικής απέναντι στην εργασία είναι αποθεωτική. Ο προτεστάντης ακολουθεί τον Απόστολο Παύλο που λέει, πως αυτός που δεν εργάζεται, δεν πρέπει και να τρώει. Και όχι μόνον: η εργασία σου ενδιαφέρει τον Θεό. Και ο προτεστάντης δεν ξεχωρίζει την εργασία σε ιερή και κοσμική. Δεν έχουμε εργασία και χριστιανική εργασία, αλλά εργασία ως χριστιανοί. Επομένως όλοι θα πρέπει να εργαζόμαστε ευσυνείδητα και τίμια, εργάτες και εργοδότες. Η ισορροπία είναι το σύνθημα του προτεστάντη, η εργασιακή ειρήνη δηλαδή, μέσω της αμοιβαίας υποταγής του ενός στον άλλο και των δύο στο Θεό: «ο χρυσός κανόνας είναι καλός και εφαρμόσιμος στο εργασιακό πλαίσιο: κάνε στους άλλους- εργοδότη και εργαζόμενο-όπως θα ήθελες και εκείνοι να κάνουν σε σένα. Η εργοδοσία δημιουργεί ευθύνη απέναντι στους εργαζόμενους», όπως σημειώνει ο καθηγητής θεολογίας Keyne Snodgrass, στο προτεσταντικό ελληνικό περιοδικό «Αστήρ της Ανατολής», (8/2009). Επομένως η προτεσταντική ηθική είναι απολύτως εναρμονισμένη με την ισορροπία της αγοράς.

Αντίθετα, η προτεσταντική στάση απέναντι στην υπερ-κατανάλωση είναι αρνητική. Διότι η τάση για πλεονεξία στην απόκτηση αγαθών και την πολυτελή κατανάλωση, εμποδίζει την συσσώρευση και επομένως την προοπτική της επένδυσης, που είναι στην καρδιά της καπιταλιστικής λογικής. Ο καλός προτεστάντης δεν είναι άπληστος. Προσέχει να τοποθετεί σωστά τα κέρδη του, ώστε να τα αυξάνει και όχι να τα καταναλώνει άσκοπα. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για συσσώρευση, για συγκέντρωση του κεφαλαίου. Η πολυτελής διαβίωση είναι μια συνήθεια που έρχεται από τον φεουδαρχικό μεσαίωνα και συνδέθηκε με την ηθική παρακμή στην οποία αντιτάχθηκε εξάλλου ο ίδιος ο Λούθηρος. Επομένως, η σύγχρονη καπιταλιστική τάση για υπερκατανάλωση, δεν συμβαδίζει ούτε με την καπιταλιστική, ούτε με την προτεσταντική ηθική.

Πως συνδέεται επομένως η λογική του καπιταλιστικού συμφέροντος με τον ενάρετο βίο ενός προτεστάντη; Στενά. Το είπε ο θεωρητικός του καπιταλισμού, ο Άνταμ Σμιθ, στο έργο του «Ο πλούτος των εθνών»: «Δεν αναμένουμε το δείπνο μας από την ευσπλαχνία του κρεοπώλη ή του φούρναρη, αλλά κυρίως από την φροντίδα που δείχνουν για τα δικά τους συμφέροντα. Δεν απευθυνόμαστε στον ανθρωπισμό τους, αλλά στον εγωϊσμό τους. Και δεν τους μιλάμε ποτέ για τις ανάγκες μας, αλλά για τα κέρδη τους». Δηλαδή προέχει το ατομικό συμφέρον, σ’ αυτό προστρέχουμε. Και η αγορά θα αυτορυθμιστεί με ένα «αόρατο χέρι», όπως έλεγε ο Άνταμ Σμίθ, με τον ίδιο τρόπο που ο Θεός, αόρατος κι αυτός, ρυθμίζει σωστά τη ζωή μας.

Η προτεσταντική ηθική όμως συνδέεται στενά με την αμερικανική ιδεολογία. Οι πρώτοι αμερικανοί άποικοι ήταν οι άγγλοι πουριτανοί, δηλαδή προτεστάντες. Αυτοί προσέδωσαν στην αμερικανική ιδεολογία- αφού είχαν ήδη συγκρουστεί με την βρετανική μοναρχία, απαιτώντας σύνταγμα - τα βασικά της χαρακτηριστικά: τον φιλελευθερισμό, την ηθική συμπεριφορά, τον ατομικισμό. Η Αμερική συνδέεται με τον προτεσταντισμό και την καπιταλιστική ηθική, μέσω των πουριτανών Άγγλων αποίκων του 17ου αιώνα. Κορυφαία ιδέα εδώ είναι ο ατομικισμός. Λέει ο εθνικός ποιητής της Αμερικής, ο Ουώλτ Ουίτμαν: «Πάνω απ' τον άνθρωπο πως θα τολμήσετε να βάλετε οτιδήποτε; Φτιάξτε σπουδαίους ανθρώπους. Όλα τα άλλα θα έλθουν. Κάτω απ' το κάθε τι υπάρχει το άτομο. Δεν είναι η γη, η Aμερική πού ναι τόσο μεγάλη, μεγάλος είμαι εγώ».

Ο προτεσταντισμός όμως δεν είναι η μόνη ιδεολογική παρακαταθήκη του αμερικανικού πνεύματος; Δεν αρκεί η αναγωγή στην προτεσταντική ηθική, για να ερμηνευθεί η αμερικανική ιδεολογία. Πρέπει να συσχετιστεί και με τον αγγλικό πραγματισμό. Οι κορυφαίοι Αμερικανοί φιλόσοφοι ο Έμερσον και ο Ντιούϊ, το αποδεικνύουν: προτεστάντης ιεροκήρυκας ο ένας, διανοούμενος φιλελεύθερος ο άλλος, έδωσαν την εντελώς ιδιαίτερη πλευρά του αμερικανικού πνεύματος: προτεσταντική ηθική συνδυασμένη με αγγλικό πραγματισμό, δηλαδή με την εμπειρική εκείνη αντίληψη πως τα πραγματικά γεγονότα προηγούνται της θεωρίας. Κάθε θεωρία αξίζει μόνον εφόσον επιδοκιμάζεται από τα γεγονότα. Γι’ αυτό λένε πως οι αμερικανοί, «πρώτα ενεργούν και μετά σκέφτονται».

Ισχύει επομένως ακόμη η άποψη του Μάξ Βέμπερ για τη σύνδεση προτεσταντισμού και καπιταλισμού;

Όχι απολύτως. Ο Βέμπερ με το έργο του προσπάθησε κυρίως να ανασκευάσει την μαρξιστική θέση για την εξάρτηση των ιδεών από το πεδίο της οικονομίας. Και το πέτυχε, αναδεικνύοντας τον κυρίαρχο ρόλο της θρησκείας. Ωστόσο δέχθηκε ισχυρή κριτική, κυρίως από ιστορικούς, όπως ο Μπρωντέλ. Διότι επεσήμαναν, ορθώς, πως πολύ πριν την εμφάνιση του προτεσταντισμού, ήδη από την λατινική και καθολική Ιταλία, είχε αναπτυχθεί από τον 12ο αιώνα ήδη, η λογική των τραπεζών και του κέρδους.

O δεκάλογος του καλού αστού προτεστάντη

Der Anschlag von Luthers 95 Thesen - 1878 gemalt von Julius Hübner

Η ανάρτηση των 95 θέσεων του Λούθηρου (Τζούλιους Χιούμπνερ, 1878)

Αυτήν την κλασική κωδικοποίηση έκανε σε κείμενό του ο Αμερικανός Βενιαμίν Φραγκλίνος. Πρόκειται για την πιο συνοπτική παρουσίαση των βασικών παραμέτρων της προτεσταντικής ηθικής, τις οποίες ο Φραγκλίνος συνδέει άμεσα με το πνεύμα του καπιταλισμού. Μπορούν να συνοψισθούν όλες μαζί στο βασικό τρίπτυχο «λιτότητα, ακρίβεια, εργατικότητα», που χαρακτηρίζει κάθε καλό προτεστάντη. Αυτές ακριβώς οι σχέσεις αποτελούν και την θεμελίωση του σχετικού έργου του Μαξ Βέμπερ.

1. Ο χρόνος είναι χρήμα.

Αυτό σημαίνει πως δεν πρέπει να υπολογίζεις μόνον αυτά που κερδίζεις κάθε μέρα, αλλά και το κόστος ευκαιρίας. Δηλαδή αυτό που χάνεις, όταν παραμένεις ανενεργός. Επομένως όχι στην ραστώνη και στο χάσιμο χρόνου, διότι έτσι χάνουμε χρήματα.

2. Η πίστωση είναι χρήμα.

Δηλαδή εάν κάποιος μου αφήσει στα χέρια μου το χρήμα του- για παράδειγμα μια τράπεζα- με καλούς όρους πίστωσης, τότε έχω ευκαιρία να κερδίσω με καλή χρήση της πίστωσης και με εργασία. Το χρήμα φέρνει χρήμα. Αυτή είναι η ηθική του τόκου, που τόσο είχε απαξιωθεί από την πατερική διδασκαλία. «Να θυμάσαι πως το χρήμα έχει αναπαραγωγική και καρποφόρα φύση», λέει ο Φραγκλίνος. Όσο μεγαλύτερο κεφάλαιο διαθέσεις, τόσο περισσότερο θα κερδίσεις. Αλλά και κάθε λίρα αξίζει άπειρα, διότι μπορεί να καρποφορήσει χωρίς τέλος. Το είπε και ο Αριστοτέλης: «εις άπειρον αύξουσιν οι χρηματιζόμενοι το νόμισμα».

3. Να τηρούμε ευλαβικά τις υποσχέσεις μας

Ο καλός πληρωτής έχει και το πορτοφόλι του δανειστή του. Διότι όποιος είναι γνωστός ότι πληρώνει στην προθεσμία του, όπως ακριβώς το υποσχέθηκε, μπορεί οποιαδήποτε στιγμή να σηκώσει όσο χρήμα θέλει. Είναι ο κανόνας λειτουργίας του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Όπως λέγεται στην αγορά, η καλή πίστη.

4. Δεν υπάρχουν ασήμαντες πράξεις.

Για τον προτεστάντη όλα είναι σημαντικά. Και οι πιο καθημερινές πράξεις διαμορφώνουν την εικόνα του ατόμου, την πίστη που έχει στην κοινωνία. «Ο ήχος του σφυριού στις 5 το πρωί και στις 8 το βράδυ, καθησυχάζει τον δανειστή σου. Η φωνή σου στην ταβέρνα τον σπρώχνει να σου ζητήσει πίσω τα δανεικά, πριν την προθεσμία». Επομένως η εργατικότητά σου αποδεικνύει πως θυμάσαι τις υποχρεώσεις σου, σε παρουσιάζει τίμιο άνθρωπος και αυτό πολλαπλασιάζει την πίστη σου στην αγορά.

5. Να ζεις με όσα έχεις.

Δηλαδή να κάνεις υπολογισμό, ώστε να μην ξεφεύγεις ποτέ από τις δυνατότητές σου στην κατανάλωση. Η αποφυγή αυτού του κανόνα είναι όρος απαράβατος της ατομικής, της οικογενειακής και της κοινωνικής ειρήνης. Όλοι πρέπει να προσαρμόζονται στην πραγματικότητα. Είναι ο κλασικός συντηρητικός κανόνας, πάνω στον οποίο στηρίζεται όλο το καπιταλιστικό οικοδόμημα. Πρέπει να κρατάμε καθημερινό λογαριασμό εσόδων- εξόδων. Τότε θα δούμε πως πολύ μικρές δαπάνες, μπορούν να εξοικονομήσουν μεγάλα ποσά.

6. Να μην ακολουθείς την παράδοση.

Πρόκειται για μια βασική προτεσταντική ιδέα. Η άρνηση της παράδοσης ξεκινά από την άρνηση της πατερικής εκκλησιαστικής παράδοσης και την αποδοχή μόνον του κειμένου της Βίβλου. Στον κοινωνικό τομέα η απαίτηση της καπιταλιστικής λογικής για αύξηση της παραγωγικότητας, συγκρούεται συχνά με την εμμονή σε παραδόσεις εργατικές. Σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε κεκτημένα δικαιώματα. Η σύγκρουση εργαζομένων- εργοδοτών πάνω στο ζήτημα αυτό, ουσιαστικά είναι μια σύγκρουση μεταξύ παράδοσης και κεφαλαίου. Οπότε η προτεσταντική άρνηση της παραδοσιοκρατίας, βοηθάει σε μεγάλο βαθμό την καπιταλιστική συσσώρευση.

7. Η φιλαργυρία είναι η πηγή όλων των κακών.

Η πεποίθηση αυτή πηγάζει από τον Απόστολο Παύλο: «ρίζα γαρ πάντων των κακών εστί η φιλαργυρία». Οπότε για την προτεσταντική ηθική δεν είναι αποδεκτή μια συμπεριφορά αποθησαυρισμού, αλλά μια συμπεριφορά επένδυσης. Το ίδιο συμβαίνει και με την κατανάλωση. Η υπερβολή της συνδυάζεται με την φιλαργυρία. Και έτσι το πρότυπο είναι μια συμπεριφορά ταιριαστή στην προοπτική της επένδυσης και του κέρδους.

8. Η φιλανθρωπία δεν είναι λύση.

Για τον προτεστάντη η ευθύνη ανήκει στο άτομο. Αυτό έχει τον απόλυτο έλεγχο των πράξεών του, οπότε η φιλανθρωπία συγκρούεται με την βασική ηθική αρχή της ατομικής ευθύνης. Ο Έμερσον έγραψε τις πιο καυστικές γραμμές εναντίον της φιλανθρωπίας, ως μιας υποκριτικής και ανώφελης πράξης. Το θέμα δεν είναι να βοηθούμε τους αναξιοπαθούντες, αλλά να τους πείσουμε να προσπαθήσουν να εργαστούν τίμια και αποτελεσματικά. Για όλους υπάρχουν ευκαιρίες.

9. Να είμαστε εργατικοί και παραγωγικοί.

Διότι έχουμε τοποθετηθεί στη γη από τον Θεό, για να είμαστε παραγωγικοί και να προστατεύουμε τα δημιουργήματά του. Εφόσον είμαστε κατ’ εικόνα του, θα πρέπει να τον ακολουθήσουμε. Όπως αυτός είναι παραγωγικός και δημιουργικός, έτσι πρέπει να είμαστε και εμείς. Η εργασία είναι μια απόλυτη αξία.

10. Δεν έχουν σημασία τα έργα, αλλά η πίστη.

Αυτή είναι μια βασική ιδέα της προτεσταντικής θεολογίας. Θα σταθούμε ενώπιον του Θεού όχι με τα έργα μας, αλλά με την πίστη μας. Ωστόσο η θεία χάρις δεν είναι κάτι το απαθές, αλλά μια δύναμη που μας σπρώχνει προς την εργασία. Μέσω της εργασίας, που είναι μια ανάγκη, μας μεταδίδεται η παρουσία του Θεού. Επομένως πίστη και εργασία- που μας οδηγούν στον προορισμό και την Θεία Χάρη- αποτελούν τις βασικές παραμέτρους της προτεσταντικής στάσης.

H συγκρότηση του αμερικανικού έθνους

Οι πρώτοι άποικοι της Bιρτζίνια και της Bοστώνης ήταν άγγλοι πουριτανοί, δηλαδή κληρονόμοι του αγγλικού εμπειρισμού και της ηθικής της θρησκευτικής μεταρρύθμισης. Ταυτόχρονα ήταν οπαδοί του αγγλικού πολιτικού φιλελευθερισμού, ο οποίος έδωσε με τον Όλιβερ Κρόμγουελ στην Αγγλία, την πρώτη συνταγματική εξουσία. Οι πρώτοι λοιπόν άποικοι, οι άγγλοι πουριτανοί του 16ου αιώνα, επιβίωσαν στη φυσική και ψυχολογική ένταση του ταξιδιού στον ωκεανό και είχαν αποδεχτεί την πρόκληση του νέου περιβάλλοντος. Ήταν λοιπόν πραγματιστές.

Τι ήταν ακριβώς οι άγγλοι πουριτανοί; Ήταν μια θρησκευτική μεταρρυθμιστική τάση που εμφανίστηκε το 1564 στην Αγγλία και ζητούσε την κατάργηση πολλών τελετουργικών τυπικών της καθολικής εκκλησίας. Ήταν δηλαδή άγγλοι προτεστάντες. Αντιπολιτεύτηκαν τον βασιλιά Κάρολο Α, προβάλλοντας ζητήματα ανεξιθρησκίας.

Αλλά ο πουριτανισμός ήταν και ένας άκαμπτος, ασκητικός τρόπος ζωής. Περιελάμβανε μια ζωή χωρίς καταχρήσεις και απολαύσεις και αυστηρό έλεγχο της ατομικής ηθικής. Είναι αυτά τα βασικά χαρακτηριστικά της προτεσταντικής ηθικής εν γένει, τα οποία όμως σύντομα θα αποτελέσουν και τη βάση της νέας επιχειρηματικής ηθικής στο Νέο Κόσμο.

Στο πολιτικό πεδίο η καλύτερη εποχή του αγγλικού πουριτανισμού ήταν η ανάδειξη του Κρόμγουελ στην κεφαλή της δημοκρατικής Αγγλίας. Αυτός ο «Λόρδος Προστάτης» κατάφερε να επιβάλει πολλές από τις θέσεις των πουριτανών. Όμως ο θάνατός του έφερε και την υποχώρηση των ιδεών των πουριτανών, οι οποίοι εκδιώχθηκαν από την εκκλησία, μετά την επαναφορά της Μοναρχίας.

Μόνη διέξοδος των πουριτανών ήταν πλέον οι αποικίες. Μαζικά λοιπόν μετακινήθηκαν προς την Αμερική και ίδρυσαν εκεί τις πιο χαρακτηριστικές κοινότητες του Νέου Κόσμου, κυρίως στη Νέα Αγγλία και την Μασσαχουσέτη. Έτσι, με τον αποικισμό, οι άγγλοι πουριτανοί απέφευγαν τον κίνδυνο των θρησκευτικών διώξεων και ταυτόχρονα εύρισκαν έναν νέο ελεύθερο τόπο για να διαδώσουν τις ιδέες τους.

Φτάνοντας στην Αμερική, οι άγγλοι πουριτανοί μετέφεραν φυσικά και τις αντιμοναρχικές, φιλελεύθερες ιδέες τους. Έτσι, όταν αργότερα ο αγγλικός πολιτικός φιλελευθερισμός, θα πάρει μια πιο καθαρή μορφή με το έργο του Τζων Λοκ, θα σχηματιστεί πλήρως η εικόνα μιας νέας χώρας που πιστεύει βαθιά στην πολιτική ελευθερία. Από τότε η Αμερική θα κατακτήσει τον τίτλο «χώρα της ελευθερίας».

Οι βασικότερες φιλελεύθερες προτάσεις του Λοκ αφορούσαν τα ατομικά δικαιώματα και την ιδιοκτησία. Ούτε η κυβέρνηση, ούτε η εκκλησία, ούτε κάποια άλλη μορφή εξουσίας, μπορούν να στερήσουν το φυσικό δικαίωμα του ατόμου να κρίνει το σωστό και το λάθος. Το άτομο δεν έχει καμία απολύτως υποχρέωση να υποτάσσεται σε οποιαδήποτε μορφή πνευματικής εξουσίας, κόμμα ή θεσμό. Επομένως τα φυσικά δικαιώματα του ατόμου είναι απαραβίαστα. Και η ελευθερία του ενός έχει ένα μόνον όριο, την ελευθερία του άλλου. Το κράτος οφείλει να προστατεύει αυτήν ακριβώς την αρχή.

Το πιο βασικό από όλα τα φυσικά δικαιώματα είναι η ατομική ιδιοκτησία, η οποία προστατεύεται απολύτως από το κράτος. Και πηγή κάθε εξουσίας είναι η θέληση του λαού. Αυτή ακριβώς η πλευρά του αγγλικού πολιτικού φιλελευθερισμού, η οποία πέρασε στην καθαρή της μορφή, μέσω των πουριτανών, στην Αμερική, συνιστά και το περιεχόμενο της περίφημης Διακήρυξης της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας. «Kανένας δεν μπορεί να επιβάλλει τη θέλησή του πάνω σε ένα ελεύθερο έθνος».

H Aμερική απαίτησε λοιπόν, με την επανάστασή της, το δόγμα της μη επέμβασης. Το δόγμα αυτό, το οποίο επιβάλει την ελευθερία των πολιτικών επιλογών κάθε λαού, οδήγησε την Αμερική στην πλήρη εναντίωσή της με τα αποικιοκρατικά καθεστώτα του 19ου αιώνα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός πως η πρώτη επίσημη αναγνώριση της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 έγινε από τον αμερικανό πρόεδρο Mονρόε, στις 4 Δεκεμβρίου του 1822: «Eίναι αδύνατον να βλέπουμε τις καταθλίψεις, τας οποίας υφίσταται η Eλλάς, χωρίς να συγκινηθούμε βαθύτατα. Tο όνομά της γεμίζει το μυαλό και την καρδιά με τα υψηλότερα αισθήματα. Eξαιρετική επιδεξιότητα και λεπτότητα στις τέχνες, ηρωισμός στις πράξεις, αγνός πατριωτισμός, ενθουσιώδης ζήλος για ελευθερία, ενώνονται με τις αναμνήσεις μας για την Aρχαία Eλλάδα. H επί τόσα χρόνια εξαφάνιση της χώρας αυτής, είχε βαθιά πικράνει τα γενναιόφρονα πνεύματα».

Tο διάγγελμα αυτό του Mονρόε έκανε αίσθηση στη σχεδόν εχθρική ακόμη Eυρώπη. Tο ρεύμα του φιλελληνισμού βρήκε μια νέα ορμητική πηγή. H κυβέρνηση ωστόσο των HΠA δεν προχώρησε αμέσως σε αναγνώριση του νέου ελληνικού κράτους, παρά την έντονη πίεση που είχε από τις εφημερίδες και την κοινή γνώμη. Δεν ήθελε να διαταράξει ακόμη τις σχέσεις της με την Tουρκία και περιορίστηκε στη σαφή οπωσδήποτε προφορική συμπαράταξη με τις επιδιώξεις των επαναστατημένων Eλλήνων.

Ωστόσο η αμερικανική βοήθεια ήταν σημαντική, κυρίως οικονομική, μέσω επιτροπών βοηθείας που είχαν συσταθεί με πρωτοβουλία των αμερικανικών κολλεγίων και των διαφόρων λεσχών. Xιλιάδες δολάρια εισέρρεαν για τους σκοπούς του αγώνα, ενώ εστάλη επίσης και μια φρεγάτα με την επωνυμία «Eλλάς», η οποία έφτασε στο Nαύπλιο το 1826.

Ο αμερικανικός φιλελληνισμός σήμαινε ουσιαστικά την ταύτιση των ιδεών του ελληνικού και του αμερικανικού εθνικισμού, πολύ καθαρότερα από αυτή που θα περίμενε κανείς, μέσα σε μια Eυρώπη που κυριαρχείται από τον αγγλο- γαλλικό ανταγωνισμό. Mπορεί η ελληνική επανάσταση να γίνεται στον απόηχο της Γαλλικής, όμως από την άποψη των στόχων και των ιδεών που συγκροτούν την εθνική συνείδηση, ασφαλώς η αμερικανική περίπτωση βρίσκεται εγγύτερα στην ελληνική. Mιλάμε κυρίως για ένα αγώνα εθνικό, απελευθερωτικό. Kαι αυτό ήταν επόμενο να φτάσει μέχρι τα αυτιά του Προέδρου των HΠA. Πολύ πιο γρήγορα από τα αυτοκρατορικά ακόμη αυτιά των Eυρωπαίων πολιτικών.

Η ίδια πολιτική θέση οδηγεί αργότερα τις ΗΠΑ στην καταδίκη των γενοκτονιών των αρχών του 20ου αιώνα, με κορυφαίο παράδειγμα τη γενοκτονία των αρμενίων, αλλά και την αποδοχή της ελληνικής προσπάθειας να απελευθερωθούν εδάφη της Μικράς Ασίας, μετά τη συνθήκη των Σεβρών. Για τον αμερικανό πρόεδρο «οι λαοί έχουν δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, όταν καταπιέζονται από αυταρχικές κυβερνήσεις για πολλούς αιώνες».

Η στάση της Αμερικής, απέναντι στο δόγμα της μη επέμβασης, αλλάζει από την συμμετοχή της στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι η πρώτη φορά που βγαίνει από τον απομονωτισμό της και παραβαίνει το δόγμα της μη επέμβασης. Οι αμερικανοί θα έχουν εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς στην Ευρώπη και αυτό θα συνεχιστεί φυσικά και στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Με το τέλος του η Αμερική θα αναλάβει εργολαβικά την οικονομική ανασύνταξη της Ευρώπης με το Σχέδιο Μάρσαλ και κυριολεκτικά τα αμερικανικά δολάρια θα στήσουν και πάλι στα πόδια της την ευρωπαϊκή οικονομία που ήταν εντελώς κατεστραμμένη.

Η πορεία της Αμερικής από το δόγμα της μη επέμβασης στην πολιτική της παγκόσμιας κυριαρχίας, είναι μια πορεία που έχει διαμορφώσει το ιδεολογικό εκκρεμές, μεταξύ μιας καλής και μιας κακής Αμερικής. Ιστορικά είναι τα δύο πρόσωπα του Νέου Κόσμου, ο οποίος όμως, τόσο από την άποψη της ιστορικής του καταγωγής, όσο και από την θέση του μέσα στην παγκόσμια πολιτική τάξη, δεν είναι και τόσο Νέος: είναι μια μετεξέλιξη του αγγλικού πολιτικού φιλελευθερισμού, αλλά και της παγκόσμιας οικονομικής κυριαρχίας, που άλλοτε ήταν βρετανική και τώρα είναι αμερικανική.

Έμερσον - Μέλβιλ - Ουίτμαν:

Τα 3 πρόσωπα του αμερικανικού έθνους.

American Heralds Of The Spirit: Emerson, Whitman, And Melville

Οι εθνικοί συγγραφείς της Αμερικής, ο φιλόσοφος Ραλφ Βάλντο Έμερσον (1803-1882), ο μυθιστοριογράφος Χέρμαν Μέλβιλ (1819-1891) και ο ποιητής Ουώλτ Ουίτμαν (1819-1892), έδωσαν με το έργο τους τα χαρακτηριστικά του αμερικανικού πνεύματος και διαμόρφωσαν την ιδιαιτερότητα της εθνικής συνείδησης του λαού των ΗΠΑ. Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούν να συνοψισθούν στο τρίπτυχο: πρακτικός ιδεαλισμός, φιλελευθερισμός και ατομικότητα. Γι’ αυτές τις τρεις πλευρές του αμερικανικού πνεύματος, έδωσαν τις καλύτερες σελίδες τους ο Έμερσον στο έργο του «Ο Αμερικανός πνευματικός άνθρωπος», ο Ουίτμαν στην εισαγωγή του στα «Φύλλα Χλόης» και ο Μέλβιλ με το σύνολο του έργο του και κυρίως με το «Μόμπυ Ντικ».

Ο Ραλφ Βάλντο Έμερσον, με την διάλεξή του στο Χάρβαρντ, με τίτλο «Ο Αμερικανός πνευματικός άνθρωπος», δίνει με τρόπο σαφή τα χαρακτηριστικά μιας απόλυτης ατομικότητας: «Η ιδιαίτερη ζωή του κάθε ανθρώπου θα γίνει ένα κράτος πιο φημισμένο, πιο τρομερό στους εχθρούς του, πιο ευεργετικό στους φίλους του, απ’ όσο υπήρξαν ποτέ όλα τα βασίλεια της γης. Γιατί ο άνθρωπος στην ολοκλήρωσή του, συγκεντρώνει μέσα του τις ιδιαίτερες ικανότητες όλων των ανθρώπων».

Μέσω αυτής της θεοποίησης του ατόμου, ο Έμερσον τοποθέτησε στο κέντρο της ανθρώπινης φύσης την έννοια της «αυτοπεποίθησης», η οποία αποτέλεσε και την καρδιά της αμερικανικής ιδεολογίας. Η δύναμή της έφερε έναν άνεμο επαναστατικό σε όλους θεσμούς, αλλά και την πρακτική ζωή. Είναι η καρδιά της αμερικανικής ηθικής, η ηθική της ατομικότητας. Σκοπός της ανθρώπινης ζωής είναι να μεταφέρει ο άνθρωπος τον κόσμο μέσα του και να μην αφήσει τίποτε που να μην αντιπροσωπεύεται μέσα στο Είναι του. Για το Έμερσον «…τίποτα δεν είναι τόσο ιερό όσο η αυτοτέλεια και η ακεραιότητα του πνεύματός μας. Το μόνο ορθό είναι το σύμφωνο με την ιδιοσυστασία μου».

Αυτή είναι και η βάση του σύγχρονου αμερικανικού εθνικισμού, η οποία περνάει σε όλα τα έθνη, εφόσον αυτό που ισχύει για το κάθε άτομο ξεχωριστά, ισχύει και για κάθε έθνος ξεχωριστά. Το έθνος νοείται ως άτομο. Επομένως τίποτα δεν είναι ιερότερο από την πλήρη αυτονομία ενός έθνους και η εθνική ιδιαιτερότητα είναι η μόνη ορθότητα.

Ένας ελεύθερος άνθρωπος, αλλά και ένα ελεύθερο έθνος, μπορεί να κατορθώσει τα πάντα. Ο Έμερσον απομακρύνεται από την χριστιανική ηθική, κυρίως από την έννοια του ελέους. «Εγώ…», λέει ο Έμερσον, «…δεν ζητώ να εξιλεωθώ, αλλά να ζήσω. Η ζωή μου δεν είναι απολογία, αλλά ζωή. Και μη μου λέτε πως έχω υποχρέωση να ελαφρύνω τη θέση των φτωχών. Ποιος φταίει γιατί είναι φτωχοί; Εγώ; Αστόχαστε φιλάνθρωπε, γκρινιάζω για το δολάριο, το σεντ, τον οβολό που μου ζητάς, γιατί το χρήμα δεν μου ανήκει και δεν μπορώ να το δώσω». Αυτός ο πρακτικός ιδεαλισμός του Έμερσον κατακλύζει την διδασκαλία του για την ηθική αγωγή των νέων και ασφαλώς, διδάσκοντας την αυτοπεποίθηση, διαπαιδαγωγεί το άτομο της καπιταλιστικής εποχής.

Ο Ουώλτ Ουίτμαν, ο εθνικός ποιητής των ΗΠΑ, το 1855 εκδίδει τα «Φύλλα Χλόης» με τα οποία γίνεται ευρύτερα γνωστός. Είναι προσηλωμένος στο μεγαλείο της αμερικανικής φύσης, στη δύναμη του ενστίκτου, στη ορμή της ζωής και στην απλότητα που έρχεται από την θεία τάξη. Ο Ουίτμαν, διονυσιακός και ρωμαλέος στην έκφραση, αποδίδει με τρόπο έξοχο την πίστη του απλού αμερικανού του 19ου αιώνα στη φιλία και την ελευθερία. Είναι ένας ποιητής μεγάλων οριζόντων, ανάλογος στο ύφος και την ρητορική με τον δικό μας Κωστή Παλαμά ή τον Άγγελο Σικελιανό. “Eίμαστε αυτό που είμαστε/ κι η ίδια η γέννησή μας/ απάντηση ισχυρή σε όποια αντίδραση /εμείς έχουμε για όπλα τους εαυτούς μας/ κι είμαστε οι ομορφότεροι για τα δικά μας μάτια./ Όποια αμαρτία αρχίζει και τελειώνει μέσα μας,/ ότι κι αν γίνει κι ότι κι αν δε γίνει /αμαρτωλοί ή ωραίοι /μόνο για μας και μέσα μας. Kι αν κάποτε χαθούμε, δε θάναι από κατακτητή. Στην αιώνια νύχτα μόνοι μας θα βυθιστούμε“.(Στη γαλάζια όχθη της Οντάριο, μτφ. Γιάννης Βαρβέρης, «Ρόπτρον», Αθήνα 1992).

Ο Χέρμαν Μέλβιλ, είναι ασφαλώς ο κορυφαίος αμερικανός συγγραφέας και ένας από τους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους όλων των εποχών. Το έργο του Μόμπυ Ντικ, με φιλοσοφικές προεκτάσεις, αποδίδει μοναδικά το αμερικανικό πνεύμα της κατάκτησης της Φύσης, της αναζήτησης της γνώσης, αλλά και της πίστης στη δύναμη μιας ανίκητης ατομικότητας.

Ο Mέλβιλ παλεύει με το άγνωστο της Φύσης και της Γνώσης: H απάντησή του είναι το ταξίδι προς τον σκοτεινό ωκεανό. Mόνος ο άνθρωπος βρίσκεται απέναντι στην τεράστια φάλαινα, τον Μόμπυ Ντικ, που συμβολίζει και τα δύο: “Οι ψυχές μας είναι σαν εκείνα τα ορφανά που οι ανύπαντρες μάνες τους πεθαίνουν πάνω στη γέννα’ το μυστικό της πατρότητάς μας βρίσκεται στον τάφο τους’ εκεί λοιπόν πρέπει να κατέβουμε για να το μάθουμε “.

Αυτός ήταν ο άνθρωπος του Nέου Kόσμου, που για πρώτη φορά μετά από αιώνες βρίσκεται μόνος, αντιμέτωπος με κάτι που τον τρομάζει και που πρέπει ωστόσο να κατακτήσει; Ο άνθρωπος που σ’ αυτό το κυνήγι “ανάμεσα στις δυνάμεις του ουρανού της κόλασης και της γής μπορεί να χαθεί’ όσο όμως υπάρχει επιμένει να συναλλάσσεται με όλες τις δυνάμεις σε ίσια βάση “.

Ο Xέρμαν Mέλβιλ, που πέθανε το 1891, πέρασε και από την Αθήνα το 1856 και έγραψε χαρακτηριστικά: «Πάρε όλους τους ηθοποιούς της όπερας μια νύχτα από τα θέατρα του Λονδίνου και βάλε τους να δουλεύουν ντυμένοι με τα θεατρικά τους κοστούμια: να ζυγίζουν δέματα, να μετράνε μπακαλιάρους, να κάθονται σε τραπέζια στο μώλο καπνίζοντας, συζητώντας, σουλατσάροντας – να κάθονται σε βάρκες – να μαζεύουν κουρέλια, να κουβαλάνε βαρέλια νερού και θά έχεις μιαν ιδέα ενός ελληνικού λιμανιού”.

Επιμέλεια-τονισμοί: sophia-ntrekou.gr

Ο Απόστολος Διαμαντής γεννήθηκε στα Καλά Νερά Βόλου και σπούδασε οικονομικά στην Αθήνα και ιστορία στο Παρίσι. Εργάζεται στο Εργαστήριο Κοινωνικών Επιστημών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Αθηνών και διδάσκει Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία στο Τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. Περισσότερα θέματα Απόστολος Διαμαντής

Βίντεο: (Κλικ στην εικόνα ή τον σύνδεσμο για να δείτε τα Video) Στα πλαίσια της εκπομπής Ανιχνεύσεις 7.4.10 με θέμα «Η πνευματική κρίση που προηγήθηκε της οικονομικής και ο δυτικός καπιταλισμός προς τον οποίο δεν μπορεί να προσαρμοσθεί ο Έλληνας», ο Χρήστος Γιανναράς διασαφηνίζει το ρόλο του προτεσταντισμού στη γέννηση του πολιτισμού που προέκυψε από τη σύνδεση της συσσώρευσης του Κεφαλαίου με την προτεσταντική διδασκαλία. Παρεμβαίνει ο π. Νικόλος Λουδοβίκος

Σύνδεση Προτεσταντισμού-Κεφαλαίου

Βίντεο Ανιχνεύσεις: Η πνευματική
κρίση και ο δυτικός καπιταλισμός

Σχετικά Θέματα:

Σχετικά Θέματα Εξωτερικοί σύνδεσμοι:

Ο Καπιταλισμός ως γέννημα της Δυτικής Μεταφυσικής - Προτεσταντικές καταβολές [Σεβ. Ναυπάκτου και αγ. Βλασίου Ιεροθέου]

Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού του Μαξ Βέμπερ το 1904 (Max Weber) ολόκληρο το βιβλίο σε PDF: Στις 21 Απριλίου του 1864 έρχεται στη ζωή ο Μαξ Βέμπερ, ο γερμανός κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και οικονομολόγος, οι ιδέες του οποίου επηρέασαν την κοινωνική θεωρία και στην ουσία τη γέννηση της ίδιας της κοινωνιολογίας. Ο Βέμπερ, θεωρείται ένας από τους τρεις θεμελιωτές της κοινωνιολογίας, μαζί με τον Μαρξ και τον Ντυρκέμ. Έφυγε από τη ζωή στις 14 Ιουνίου του 1920. Ο Βέμπερ, αν και επηρεάστηκε από τον Μαρξ, πήρε αντίθετη κατεύθυνση. Μελέτησε τους παράγοντες που οδηγούν στον δυτικό καπιταλισμό, όπως ο ίδιος τον ονόμασε, αναλύοντας την εξέλιξη του κοινωνικοοικονομικού συστήματος σε ένα σύνολο σταδίων. Αυτά τα στάδια διαιρούνται σε παραδοσιακά ή προκαπιταλιστικά και ορθολογιστικά ή καπιταλιστικά.

Μαξ Βέμπερ: Καπιταλισμός καλβινιστικής ευλάβειας: Το παρακάτω κείμενο είναι η εργασία μου στο μάθημα του ανοιχτού πανεπιστημίου «ειδικά θέματα ευρωπαϊκού πολιτισμού» και πραγματεύεται ζητήματα που περιέχονται στο βιβλίο του Μαξ Βέμπερ «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού». Την αναρτώ επειδή θεωρώ ότι έχει το ενδιαφέρον της η προσέγγιση του πάνω στον δυτικού τύπου καπιταλισμό και τη σχέση του με την μεταρρύθμιση, χωρίς να σημαίνει ότι υιοθετώ πλήρως τις απόψεις του. Θεωρώ επίσης ότι το θέμα προσφέρεται για πολιτικο-φιλοσοφική συζήτηση.