Φίλων Αλεξανδρεύς (αναπαράσταση του 1584)
Εργασία της Σοφία Ντρέκου
Αλεξανδρινός λόγιος και φιλόσοφος εβραϊκής καταγωγής με εξελληνισμένη παιδεία που δημιούργησε μια ιδιότυπη σύνθεση της ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης με την ιουδαϊκή θρησκεία όπως αυτή αποτυπώνεται στην εβραϊκή Βίβλο.
«Μόνη γαρ Ελλάς αψευδώς ανθρωπογονεί
"φυτόν ουράνιον" και βλάστημα θείον ηκριβωμένον,
λογισμόν αποτικτουσα οικειούμενον επιστήμη.»
Transl. "Only Hellas without any lies gives birth to humans,
is a plant of the sky, and a proven sprout divine,
she gives birth to logical thinking, from which derives science."
«Αποστρέφου των κολάκων τα απατηλά λόγια, γιατί αυτοί,
αμβλύνοντας με τις κολακείες τους της ψυχής σου τους λογισμούς,
δεν σου επιτρέπουν να δεις των πραγμάτων την αλήθεια.»
Η φιλοσοφική κοσμοθεωρία του Φίλωνος του επικαλούμενου και Ιουδαίου για την προσπάθεια του να ενώσει την ιουδαϊκή θεολογία με την ελληνική φιλοσοφία, αποτελεί ένα κράμα πλατωνικών, πυθαγόρειων και στωϊκών ιδεών και άσκησε μεγάλη επίδραση στον Χριστιανισμό.
Ο Λόγος για τον Φίλωνα ήταν ο πρωτότοκος Υιός του Θεού, ενώ η ηθική του υποδείκνυε στον άνθρωπο τον μεταφυσικό του προορισμό, να καταστεί ΖΩΝ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΖΩΝΤΟΣ ΘΕΟΥ.
Στο «Περί του Προνοία Θεού διοικείσθαι τον κόσμον, 66» του Φίλωνος 25π.χ - 45μ.χ Αλεξανδρινός φιλόσοφος αναφέρει:
- «[...] της δε Ελλάδος ου κατηγορητέον ως λυπράς και αγόνου πολύ γαρ καν ταύτη το βαθύγειον ει δ' η βάρβαρος διαφέρει ταις ευκαρπίαις, πλεονεκτεί μεν τροφαίς, ελαττούται δε τοις τρεφομένοις, ων χάριν αι τροφαί μόνη γαρ η Ελλάς αψευδώς ανθρωπογοννεί φυτόν ουράνιον και βλάστημα Θείον ηκριβωμένον Λογισμόν αποτίκτουσα οικειοποιούμενον ΕΠΙΣΤΗΜΗΝ το δ' αίτιον, λεπτότητι αέρος η διάνοια πέφυκεν ακονάσθαι διό και Ηράκλειτος ουκ από σκοπού φησίν, ου(αναφορικό) γη ξηρή, ψυχή σοφωτάτη και αρίστη.»
by Αέναη επΑνάσταση | www. Sophia-Ntrekou.gr
Ο Φίλωνας ο Αλεξανδρέας
20 ή 25(περίπου) π.Χ. – 50 μ.Χ.
ελληνιστής ιουδαίος φιλόσοφος
Όνομα στη μητρική γλώσσα: Φίλων
τοῦ Αλεξανδρείας (Αρχαία Ελληνικά)
Γέννηση: 15 π.Χ. Αλεξάνδρεια
Θάνατος: 45 Αλεξάνδρεια
Εθνικότητα: Εβραίος
Υπηκοότητα: Αρχαία Ρώμη
Ομιλούμενη γλώσσα: Αρχαία Ελληνικά
Ιδιότητα: φιλόσοφος, ιστορικός
Αξιοσημείωτο έργο: Εις Φλάκκον
Επηρεάστηκε από: Πλατωνισμός Στωικισμός
Ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς ή Φίλων (ο) Ιουδαίος (λατ. Philo Judaeus) (20 π.Χ. - 50 μ.Χ.) ήταν ελληνιστής Ιουδαίος φιλόσοφος ο οποίος γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, η οποία αποτελούσε εκείνη την εποχή κέντρο της εβραϊκής διασποράς.
Οι ελάχιστες βιογραφικές πληροφορίες για τον Φίλωνα προέρχονται από τα δικά του έργα, συγκεκριμένα στο έργο του Πρεσβεία προς Γάιον, και από τον Ιώσηπο στο έργο του Ιουδαϊκή Αρχαιολογία.
Ο ίδιος συγκατέλεγε τον εαυτό του στους Έλληνες, ως μητρική γλώσσα είχε την ελληνική, είχε λάβει ιδιαίτερη φιλοσοφική και φιλολογική μόρφωση και έγραφε κατά το αττικό πρότυπο.
Τα έργα του, από τα οποία μερικά έχουν χαθεί, διαιρούνται συνήθως σε έργα καθαρά φιλοσοφικού περιεχομένου, υπομνήματα στην Πεντάτευχο, συγγράμματα που αναφέρονται στην ιουδαϊκή θρησκεία και έργα απολογητικά.
Η σημασία του Φίλωνα είναι μεγάλη για την ιστορία του χριστιανισμού. Από το έργο του αντλούμε πολύτιμες πληροφορίες για τον θρησκευτικό βίο των εξελληνισμένων Ιουδαίων της διασποράς κατά τους χρόνους του Χριστού και των αποστόλων.Τα χωρία από έργα Ελλήνων συγγραφέων που χάθηκαν, τα οποία παρατίθενται στο έργο του, καθώς και τα δάνεια από την ελληνική φιλοσοφία στο σύνολό της και τη μυστική θεολογία αναδεικνύουν τα συγγράμματά του σε πολύτιμη πηγή φιλολογικής, φιλοσοφικής και θρησκειολογικής έρευνας.
Το έργο του
Ο Φίλων χρησιμοποίησε την αλληγορία για να αναμείξει και να εναρμονίσει την ελληνική φιλοσοφία και τον Ιουδαϊσμό-αν και δεν θεωρείται ότι αυτή η προσέγγιση ήταν αντιπροσωπευτική των Ιουδαίων της διασποράς[3]. Η μεθοδολογία του περιλάμβανε πρακτικές τόσο της ιουδαϊκής ερμηνευτικής όσο και της στωικής φιλοσοφίας. Ορατές είναι επίσης οι πυθαγοριστικές επιρροές, όπως η κρυπτοσυμβολιστική και η προσκόλληση στην αυτοπειθαρχία ως προετοιμασία για την αθανασία. Αν και τα έργα του δεν έγιναν ευρέως αποδεκτά από τους συγχρόνους του, οι χριστιανοί εκκλησιαστικοί πατέρες, από το 150 μ.Χ. και μετά, έκαναν δεκτό το έργο του με ενθουσιασμό εντοπίζοντας σε αυτό μια μορφή κρυμμένου Χριστιανισμού. Οι φιλελεύθεροι, εκκοσμικευμένοι Ιουδαίοι της Αλεξάνδρειας αντιμετώπιζαν τον Φίλωνα ως ιουδαϊκό αντίστοιχο του Πλάτωνος[4].
Ο Φίλων ταύτισε τον Λόγο των Στωικών, δηλαδή την αρχή που συγκροτεί το σύμπαν, με την πρωτόκτιστη σοφία του Θεού που αναφέρεται στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα της Εβραϊκής Βίβλου, διά της οποίας πλάστηκε ο κόσμος, και αυτός ο συσχετισμός επηρέασε εμφανώς την πρωτοχριστιανική Χριστολογία[5]. Ο Ευσέβιος Καισαρείας έκανε την υπόθεση ότι οι Εσσαίοι «θεραπευταὶ καὶ θεραπευτρίδες» στην έρημο της Αιγύπτου, οι οποίοι αναφέρονται από τον Φίλωνα (Περί Βίου Θεωρητικού ή Ικετών), ήταν στην πραγματικότητα μια χριστιανική ομάδα, «ὅτι δὲ τοὺς πρώτους κήρυκας τῆς κατὰ τὸ εὐαγγέλιον διδασκαλίας τά τε ἀρχῆθεν πρὸς τῶν ἀποστόλων ἔθη παραδεδομένα καταλαβὼν ὁ Φίλων ταῦτ’ ἔγραφεν, παντί τῳ δῆλον». (Εκκλησιαστική Ιστορία 2.17.24)
Ο Φίλων απέδιδε την προέλευση της ελληνικής φιλοσοφίας στην Πεντάτευχο. Σαν τον απόστολο Παύλο, ο Φίλων θεωρούσε ότι η σεξουαλική διαστροφή και αταξία αποτελούν σύμπτωμα ειδωλολατρίας. Απέρριπτε την ελληνική ηθική παράδοση και θεωρούσε την αποκαλυμμένη θρησκεία ανώτερη από τη φιλοσοφία. Αν και εξυμνούσε τη σπουδαιότητα της μελέτης των επιστημών η οποία με τη σειρά της προωθεί την εμβάθυνση στη φιλοσοφία με απώτερο σκοπό την υψηλού επιπέδου θεολογία, ο ίδιος υπήρξε εκλεκτικιστής, χωρίς να εντάσσεται σε κάποια συγκεκριμένη φιλοσοφική σχολή. Η αντίληψη του Φίλωνος περί Θεού επηρεάστηκε έντονα από πλατωνικές ιδέες. Ο Φίλων θεωρούσε ότι ο Θεός είναι Ένας, η απόλυτη Μονάδα, πέρα από κάθε έννοια πολλαπλότητας, και ότι δεν υπάρχει καμία γλώσσα που θα μπορούσε να περιγράψει την ύπαρξή Του.
Ο Φίλων θεωρείται ως ο ιδρυτής της θρησκευτικής φιλοσοφίας στον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ. Σύμφωνα με τον Τσάντγουικ (Henry Chadwick), «η ιστορία της χριστιανικής φιλοσοφίας αρχίζει όχι με έναν Χριστιανό, αλλά με έναν Ιουδαίο, τον Φίλωνα της Αλεξανδρείας, έναν ηλικιωμένο σύγχρονο του Αγίου Παύλου». Μάλιστα «ο Φίλων είναι πλήρως εξελληνισμένος, παρουσιάζοντας ένα κατά πολύ ελληνικό πρόσωπο στον κόσμο».
Ο Φίλων «γνώριζε ελάχιστα ή καθόλου» την εβραϊκή γλώσσα, καθώς «η εβραϊκή γλώσσα και ο εβραϊκός πολιτισμός εξελληνίσθηκαν βαθμιαία και εύποροι Εβραίοι γονείς (όπως οι γονείς του Φίλωνος) εξασφάλιζαν για τα παιδιά τους φιλελεύθερη μόρφωση από Έλληνες εκπαιδευτές».
Ο Φίλων «γνώριζε ελάχιστα ή καθόλου» την εβραϊκή γλώσσα, καθώς «η εβραϊκή γλώσσα και ο εβραϊκός πολιτισμός εξελληνίσθηκαν βαθμιαία και εύποροι Εβραίοι γονείς (όπως οι γονείς του Φίλωνος) εξασφάλιζαν για τα παιδιά τους φιλελεύθερη μόρφωση από Έλληνες εκπαιδευτές».
Η άποψη που διακρατούσε ότι η μετάφραση των Εβραϊκών Γραφών (Παλαιά Διαθήκη) των Εβδομήκοντα στην ελληνική γλώσσα «ήταν θεόπνευστη, τον απάλλασσε από την ανάγκη ή την ευθύνη να κάνει αναφορές από το πρωτότυπο [εβραϊκό] κείμενο».
*Αξιοσημείωτο έργο «Εις Φλάκκον»
Αλεξανδρινός λόγιος και φιλόσοφος εβραϊκής καταγωγής με εξελληνισμένη παιδεία που δημιούργησε μια ιδιότυπη σύνθεση της ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης με την ιουδαϊκή θρησκεία όπως αυτή αποτυπώνεται στην εβραϊκή Βίβλο.
Ένα βιβλίο που εξέδωσαν οι Εκδόσεις Ενάλιος με τη μετάφραση του Νίκου Παπαδάκη και της Martina Κόφφα και την επιμέλεια της Ελένης Κεκροπούλου. Πρόκειται για τμήμα του The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy που έγραψε ο επιφανής εκκλησιαστικός ιστορικός Henry Chadwick (Χένρυ Τσάντγουικ).
Ποια ήταν η επιρροή στους χριστιανούς θεολόγους;
Από πολλές απόψεις ο Φίλων φαίνεται να λειτούργησε ως πρότυπο για τον Πλωτίνο, τον Γρηγόριο Νύσσης και τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. (σελ 53)
Με την εξαίρεση κάποιων ουσιωδών δανεικών στοιχείων στις σελίδες του Φλάβιου Ιώσηπου, η ιστορία των επιρροών του Φίλωνος βρίσκεται στον χριστιανισμό, όχι στον ιουδαϊσμό. (σελ. 56)
Ο συγγραφέας ξεκινάει αυτό το κεφάλαιο υποστηρίζοντας ότι:
Η πρώτη σοβαρή εμφάνιση της χριστιανικής φιλοσοφίας γίνεται μέσω του Ιουστίνου του Μάρτυρα κατά τα μέσα του δεύτερου αιώνα. (σελ. 62)
Η εντυπωσιακή ιδέα ότι ο Σωκράτης και ο Αβραάμ είναι εξ ίσου χριστιανοί ενώπιον του Χριστού καθιστά τον Ιουστίνο πρωτοπόρο αυτού του σχεδίου της παγκόσμιας ιστορίας που αντιμετωπίζει τον χριστιανισμό ως τον ακρογωνιαίο λίθο της αψίδας που δημιουργείται από την ανάμειξη του εβραϊκού και του ελληνικού πολιτισμού. (σελ. 66)
Ο Ιουστίνος αναπτύσσει εκτενώς την άποψη ότι οι περιπτώσεις θεοφάνειας της Παλαιάς Διαθήκης όπως η καιομένη βάτος αποτελούν εκδηλώσεις του Λόγου, όχι του υψίστου Πατρός. Απορρίπτει κάθε ανθρωπομορφισμό στο δόγμα του Θεού και επιμένει, όπως και ο Φίλων, στο ακατανόμαστο του Θεού. (σελ. 68-9)
Το εν λόγω βιβλίο είναι απολύτως απαραίτητο για όσους ασχολούνται με την πατρολογία και την πρώιμη εκκλησιαστική ιστορία τόσο λόγω του επιστημονικού κύρους του συγγραφέα όσο και λόγω του ότι σπανίζουν παρόμοια έργα στη γλώσσα μας. Με λιτή, σαφή και επί του σημείου γραφή μπορεί να κατατοπίσει ακόμη και έναν αρχάριο σχετικά με τις σημαντικές εξελίξεις στη διαμόρφωση των χριστιανικών δογμάτων κατά τους πρώτους τρεις αιώνες. Για τους πιο μυημένους, πολύ σημαντικό στοιχείο της πραγματείας είναι οι πλήρεις σημειώσεις του συγγραφέα με παραπομπές στις πρωτογενείς πηγές, καθώς και ορισμένες αναφορές σε σύγχρονες μελέτες σε Αγγλικά, Γαλλικά και Γερμανικά, αν και δυστυχώς η βιβλιογραφία, όπως δείχνει ο κατάλογος στο τέλος του βιβλίου, φτάνει μέχρι τη δεκαετία του 1960, δεδομένου του χρόνου συγγραφής του πρωτότυπου αγγλικού κειμένου. Πάρα ταύτα, η άποψη του Chadwick παραμένει πολύ χρήσιμη και θεωρώ ότι από τότε δεν έχει αλλάξει κάτι σημαντικό στα συμπεράσματα των μελετητών.
Στη συνέχεια καταγράφονται κάποια βασικά σχόλια του συγγραφέα που σκιαγραφούν τον σκελετό της προσέγγισής του και προσθέτω ορισμένα σχόλια που θεωρώ πως είναι υποβοηθητικά.
Το πρώτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον Φίλωνα, δεδομένου ότι:
Η ιστορία της χριστιανικής φιλοσοφίας ξεκινάει όχι με κάποιον χριστιανό, αλλά με έναν Ιουδαίο: τον Φίλωνα τον Αλεξανδρέα. (σελ. 31)
Η γνώση για τον Φίλωνα είναι απολύτως απαραίτητη αν θέλει να κατανοήσει κανείς την τροπή που πήρε η χριστιανική σκέψη κατά τον 2ο αιώνα. Ποιος ήταν όμως ο Φίλων;
Τι δίδασκε ως αποτέλεσμα της ανάμειξής του με την ελληνική φιλοσοφία;
Τι δίδασκε για την ψυχή και τον άνθρωπο;
Ποια ήταν η επιρροή στους χριστιανούς θεολόγους;
Ο συγγραφέας ξεκινάει αυτό το κεφάλαιο υποστηρίζοντας ότι:
καθότι στην καλύτερη περίπτωση κάποιος δεν συναντά εκεί παρά «φευγαλέους απόηχους ελληνικών ιδεών» (σελ. 59). Έτσι,
Τι υποστήριξε για την ψυχή;
Κλήμης ο Αλεξανδρεύς
Η επίδραση του Φίλωνα στον Κλήμη είναι πιο εμφανής απ’ ό,τι στον Ιουστίνο, και ως εκ τούτου ο Κλήμης εμπλέκεται περισσότερο στην ελληνική φιλοσοφία από τον προηγούμενο.
Τι δίδαξε ο Κλήμης για τον Θεό και τον Χριστό;
Όσο δε για την ψυχή:
Ο συγγραφέας, αφού αναφέρεται στην ανατροφή του Ωριγένη, επισημαίνει την -ήδη από τότε αναγνωρισμένη- επίγνωσή του στην ελληνική φιλοσοφία, στην οποία συνετέλεσε και η μαθήτευσή του στον Αμμώνιο Σακκά (σελ. 98). Ο Ωριγένης έχει δεχθεί την επιρροή του Φίλωνος σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό από τον Κλήμεντα, χωρίς ωστόσο να σημαίνει αυτό δουλική μίμηση (σελ. 98-99). Μία από τις διαφορές του είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζει τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα:
Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι ο Ωριγένης δεν έχει δεχτεί επιρροές από τον πλατωνισμό.
Όσον αφορά τον Υιό του Θεού:
• Τα έργα του Φίλωνα, στα Ελληνικά.
Άπαντα τα Έργα: Φίλων ο Αλεξανδρεύς ή Φίλων (ο) Ιουδαίος
ή Philo Alexandrinus (15 ή 10 π.Χ. - περ. 40 μ.Χ.)
philo-o-alexandria Έκδοση έργων του Φίλωνα
- Περί Αβραάμ (De Abrahamo)
- Περί των Χερουβίμ (De Cherubim)
- Περί γενέσεως Άβελ (De sacrificiis Abelis et Caini)
- Περί Γιγάντων (De gigantibus)
- Περί της κατά Μωυσέα κοσμοποιίας (De opificio mundi)
- Περί ων νήψας ο Νώε έγξεται και κατάραται (De sobrietate)
- Περί γεωργίας (De agricultura)
- Περί συγχύσεως διαλέκτων (De confusione linguarum)
- Περί φυγής και ευρέσεως (De fuga et inventione)
- Περί των μετονομαζομένων και ων ένεκα μετονομάζονται (De mutatione nominum)
- Περί των του δοκησισόφου Κάιν εγγόνων και ως μετανάστης γίγνεται (De posteritate Caini)
- Περί βίου θεωρητικού ή ικέτων (De vita contemplativa)
- Εις Φλάκκον (In Flaccum)
- Αρετών πρώτον (Legatio ad Gajum)
- Περί του τις ο των θείων έστιν κληρονόμος (Quis rerum divinarum heres sit)
- Περί του το χείρον τω κρείττονι φίλειν επιτίθεσθαι (Quod deterius potiori insidiari soleat)
- Ότι άτρεπτον το θείον (Quod deus sit immutabilis)
- Περί του πάντα σπουδαίον ελεύθερον είναι (Quod omnis probus liber sit)
- Περί προνοίας (De providentia)
- Περί της προς τα προπαιδεύματα συνόδου (De congressu eruditionis gratia)
- Περί των δέκα λόγων (De decalogo)
- Περί μέθης (De ebrietate)
- Βίος πολιτικού όπερ έστι περί Ιωσήφ (De Josepho)
- Περί άθλων και επιτιμίων και αρών (De praemiis et poenis)
- Περί αρετών (De virtutibus)
- Περί του βίου Μωυσέως (De vita Mosis) 1 2
- Περί του θεοπέμπτους είναι τους ονείρους (De somniis) 1 2
Φίλων Αλεξανδρεύς: «Αθήνα και Ιερουσαλήμ»
Philo lived in the days of the New Testament (20 B.C.E. to 50 C.E.)
Αλεξανδρινός λόγιος και φιλόσοφος εβραϊκής καταγωγής με εξελληνισμένη παιδεία που δημιούργησε μια ιδιότυπη σύνθεση της ελληνικής φιλοσοφικής παράδοσης με την ιουδαϊκή θρησκεία όπως αυτή αποτυπώνεται στην εβραϊκή Βίβλο.
Βίος και παιδεία
Ο Φίλων γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 15 π.Χ. και πέθανε στην ίδια πόλη το 45 μ.Χ.. Υπήρξε σύγχρονος του Ιησού. Αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εξελληνισμένους λογίους της ιουδαϊκής διασποράς.
Ο Φίλων ευρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών πολιτισμών, του ιουδαϊκού, του ελληνικού και του χριστιανικού. Μολονότι Ιουδαίος, δεν φαίνεται να κατείχε επαρκώς την ιουδαϊκή γλώσσα, ενώ αναδείχθηκε σε εξαιρετικό χειριστή της ελληνικής, την οποία φυσικά σπούδασε εις βάθος στην Αλεξάνδρεια, μέσω της εγκυκλίου παιδείας (γραμματική, γεωμετρία, αστρονομία, ρητορική, μουσική), γράφοντας με έκτυπη ενάργεια και σαφήνεια. Έλαβε επίσης σπουδαία φιλοσοφική παιδεία, μελετώντας όλα τα ρεύματα της ελληνικής σκέψης.
Κατά πάσα πιθανότητα, ο Φίλων δεν πρότεινε μιαν εκλεκτιστική σύνθεση όλων των τάσεων της ελληνικής σκέψης από τους Προσωκρατικούς έως τον Ποσειδώνιο, όπως πιστευόταν παλαιότερα, αλλά αντιπροσωπεύει μάλλον τον αλεξανδρινό πλατωνισμό, ο οποίος όμως υπήρξε βαθύτατα επηρεασμένος από την στωική και την νεοπυθαγόρεια φιλοσοφία δεν θα πρέπει, τέλος, να παραγνωρισθεί η επίδραση που δέχθηκε από την κυνική φιλοσοφία ως προς τον ασκητισμό και την πολιτική θεωρία. Η φιλοσοφική κατάρτιση, όμως, δεν αποτελούσε αυτοσκοπό για τον Φίλωνα, αφού σε κάποιο σημείο της ζωής του φαίνεται να υπέστη ένα είδος μεταστροφής, επανακάμπτοντας στις πατρώες ρίζες της ιουδαϊκής παράδοσης.
Ο Φίλων μελέτησε σε βάθος τον ιουδαϊσμό και την Βίβλο –μέσω της μεταφράσεως των Ο΄- (κυρίως την Πεντάτευχο) και χρησιμοποίησε τη φιλοσοφική του παιδεία για το μέγα ερμηνευτικό/εξηγητικό του εγχείρημα. Για να περιγράψει τη σχέση εγκυκλίου παιδείας, φιλοσοφίας και θεολογίας χρησιμοποίησε τις εικόνες της αλληλοδιάδοχης δουλικής υποταγής, χωρίς αυτό όμως να συνεπάγεται υποτίμηση ή απαξίωση των κατώτερων βαθμίδων, αλλά αξιολόγηση της ιεραρχικής σπουδαιότητάς τους. Όπως η εγκύκλιος παιδεία είναι άκρως απαραίτητη και υφίσταται προς χάριν της φιλοσοφίας, έτσι η τελευταία, πέρα της σημασίας της, δεν είναι αυτόνομη αλλά οφείλει να λειτουργεί εν όψει της θεολογίας, δηλ. της Σοφίας, που προκύπτει από την εξήγηση της Βίβλου. Ο Φίλων είναι ο πρώτος που θα χρησιμοποιήσει την εικόνα της φιλοσοφίας ως θεραπαινίδος της θεολογίας, την οποία όριζε ως επιστήμη των θείων και ανθρωπίνων και των αιτίων τους, και η οποία θα χρησιμοποιηθεί και κατά τον δυτικοευρωπαϊκό Μεσαίωνα, από τον Θωμά Ακινάτη, αναδεικνύοντας την άρρηκτη σχέση και αλληλοτροφοδοσία θεολογίας και φιλοσοφίας, μέχρι σήμερα.
Βασικές ιδέες
Η μεγάλη συνεισφορά του Φίλωνος αρχίζει από την εφαρμογή της αλληγορικής μεθόδου –έτσι όπως είχε διαμορφωθεί από τους Στωικούς- στα κείμενα της Βίβλου. Αυτό σημαίνει ότι η Βίβλος, για πρώτη φορά τόσο συστηματικά, αντιμετωπίζεται όπως τα ομηρικά έπη, δηλ. ως σύνολο μύθων που πρέπει να απομυθευθούν για να φανεί το βαθύτερο νόημά τους, αφού είναι γραμμένα ώστε ο αναγνώστης να μην παραμένει στην κατά γράμμα προσέγγιση. Αυτή η μέθοδος, παρά τις μεταγενέστερες διαφοροποιήσεις, θα επιδράσει καταλυτικά στην χριστιανική ερμηνευτική.
Τα κύρια θέματα του έργου του, που αναπτύσσονται σε συνάρτηση προς την ελληνική φιλοσοφία, συμπυκνώνονται στα εξής: υπερβατικότητα του Θεού, εφαρμογή του Νόμου και πνευματική πρόοδος. Περί Θεού, οι άνθρωποι γνωρίζουν ότι απλώς υπάρχει, ενώ είναι άγνωστος ως προς την ουσία του, και γι’ αυτό άρρητος και ακατονόμαστος. Είναι καθαρότερος/νοητότερος και του Ενός, υπέρκειται δε και της Μονάδος που ταυτίζεται με τον νοητό κόσμο των ειδών. Ο Θεός γνωρίζεται μόνον από τον εαυτόν του. Ενίοτε αποκαλείται Νους του κόσμου, τέλειος, καθαρός και αμόλυντος, υπερβαίνοντας όμως οτιδήποτε παρόμοιο συνάπτεται με την ανθρώπινη κατάσταση, δηλ. την αρετή, την επιστήμη, το αγαθόν ή το καλόν. Εκλαμβάνεται ως αρχιτέκτων, δημιουργός και προνοητής του κόσμου, επί τη βάσει της κοσμολογικής αποδείξεως, δηλ. εκείνης που συνάγεται εκ της τάξεως του κόσμου, σύμφωνα με την πλατωνικη, αριστοτελική και στωική φιλοσοφία, αλλά και την Βίβλο. Εκτός από συμπαντικός νους ή κοσμική δύναμη, θεωρείται και προσωπικός θεός, με έμφαση στην ενικότητα, απλότητα και μοναδικότητά του, πράγμα που εξυπονοεί κριτική στον πολυθεϊσμό. Η υπερβατικότητα του Θεού σχετικοποιείται δια της παρουσίας των δυνάμεών του παντού στον κόσμο. Οι δυνάμεις αυτές προσδίδουν στο χάος τάξη, μέτρο, πέρας και σχήμα• οργανώνονται από τον Λόγο του, ο οποίος συνιστά τον Τόπο των Ιδεών (ως αιώνιων παραδειγμάτων και αιτίων των όντων), το Αρχέτυπο και μαζί το Όργανο της δημιουργίας. Ο Λόγος ως μεσίτης μεταξύ Θεού και Κόσμου δημιουργεί ξεχωρίζοντας, δηλ. διαιρώντας τα όντα σε αντίθετα, γεγονός που αποτελεί προϋπόθεση της ένωσής τους σε ένα συνεκτικό και εύκτακτο Όλον. Διαπιστώνεται, έτσι, μια τάση αυτονόμησης του Λόγου, πράγμα που θα ολοκληρωθεί με τον χριστιανισμό.
Ο Λόγος συνδέεται με την Πρόνοια ή τον Νόμο της Φύσεως που κυβερνά τον κόσμο εξασφαλίζοντας, όπως η πλατωνική Ψυχή του κόσμου, την συντήρησή του. Με αυτόν τον Νόμο της Φύσεως ταυτίζεται ο Νόμος του Μωυσέως. Με την εφαρμογή του εξασφαλίζεται η αποκατάσταση της διασαλευθείσας από το κακό τάξης. Η ακλόνητη πίστη των Ιουδαίων στην τήρηση του Νόμου δεν αποτελούσε κάποια συμβατική υποχρέωσή τους, αλλά ένα κοσμολογικό καθήκον, αφού συντελούσε στην άρθρωση και ευταξία του Παντός: όποιος ζούσε κατά τον Νόμον Μωυσέως, ζούσε, όπως κατά τους Στωικούς , σε ομολογία προς την φύση, δηλ. το θέλημα του Θεού.
Στον Φίλωνα, έτσι, παρατηρείται συγκερασμός του πλατωνικού ηθικοκοινωνικού βίου της ομοιώσεως με τον θεό κατά το δυνατόν με το στωικό τέλος του ομο-λογείν ή ακουλουθείν την Φύση. Η ομοίωση θα συνδεθεί με την θεωρίαν του θεού, δηλ. την ανάβαση και ένωση της ψυχής μαζί του, άλλοτε δια της νηφαλίου μέθης και άλλοτε δια της εκστάσεως, που προϋποθέτει την εγκατάλειψη του ανθρώπινου νου και την υποκατάστασή του από τον Θεό. Με τον τρόπο αυτόν ο Φίλων επικαιροποιεί είτε το βαθύτερο νόημα των μυστηριακών λατρειών είτε την έννοια της πλατωνικής μανίας και εισάγει την προβληματική της μυστικής θεωρίας/θεολογίας με την οποίαν θα αναμετρηθούν αργότερα διαφοροτρόπως φιλόσοφοι και θεολόγοι, σε Ανατολή και Δύση.
Συνθέτοντας πυθαγορισμό, αριστοτελισμό και Βίβλο, ο Φίλων θα υποστηρίξει ότι ο τέλειος βίος δεν μπορεί να εξαντλείται, όπως κατά τους Στωικούς, στην αρετή καθ’ εαυτήν, δηλ. στην διανοητική τελειότητα, αλλά θα πρέπει να περιλαμβάνει και τον σωματικό και κοινωνικό βίο. Αυτό θα εξειδικευθεί περαιτέρω με την προσθήκη στην τετράδα των πλατωνικών αρετών, της ισότητος και της φιλανθρωπίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η άποψη του Φίλωνα ότι η ισότητα αποτελεί μητέρα της δικαιοσύνης. Αποκορύφωση της προβληματικής αυτής, είναι η πολιτική διάσταση της ισότητας την οποία ο Φίλων βλέπει να διατρανώνεται στην δημοκρατία: αυτή είναι το τελειότερο των πολιτευμάτων, ανάμνηση του παραδείσιου βίου, επειδή επιδιώκει την κατάργηση των ανισοτήτων μεταξύ των ανθρώπων. Στη βάση αυτή ο Φίλων εκφράζει τον θαυμασμό του στους Θεραπευτές, ασκητές στις όχθες του Νείλου, που είχαν καταργήσει, στο πλαίσιο της κοινότητάς τους τον θεσμό της δουλείας.
Σημασία
Ο Φίλων αποτελεί εξέχουσα προσωπικότητα διότι είναι ο πρώτος λόγιος που με τόσο συστηματικό και επιμελημένο τρόπο εγκατέστησε ένα γόνιμο διάλογο μεταξύ της ελληνικής και της εβραϊκής σκέψης. Γι’ αυτό και μολονότι θα αγνοηθεί τόσο από τους ραββίνους όσο και από τους πλείστους των ελλήνων φιλοσόφων, εν τούτοις θα γίνει ευμενώς αποδεκτός από τους θεολόγους του πρώιμου χριστιανισμού τους οποίους θα επηρεάσει βαθύτατα, και με τους οποίους τον συνδέει το ίδιο όραμα, η προσπάθεια δηλ. να ζυμωθούν, αναχωνευθούν ή εναρμονισθούν οργανικά ελληνικές και εβραϊκές δομές σκέψης σε ένα καινούργιο αυτοτελές όλον. Υπό το πλαίσιο αυτό, είναι κατανοητό ότι τα έργα του επιβίωσαν χάρη στους χριστιανούς και ότι ήσκησε καθοριστική επίδραση στην διαμόρφωση της χριστιανικής σκέψεως, ήδη από την εποχή της Καινής Διαθήκης. Ευλόγως, τέλος, του αποδόθηκε ο τίτλος «Philo christianus» ή «πατήρ της εκκλησίας honoris causa».
Ο Φίλων και οι απαρχές της χριστιανικής σκέψης
Ένα βιβλίο που εξέδωσαν οι Εκδόσεις Ενάλιος με τη μετάφραση του Νίκου Παπαδάκη και της Martina Κόφφα και την επιμέλεια της Ελένης Κεκροπούλου. Πρόκειται για τμήμα του The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy που έγραψε ο επιφανής εκκλησιαστικός ιστορικός Henry Chadwick (Χένρυ Τσάντγουικ).Από πολλές απόψεις ο Φίλων φαίνεται να λειτούργησε ως πρότυπο για τον Πλωτίνο, τον Γρηγόριο Νύσσης και τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. (σελ 53)
Με την εξαίρεση κάποιων ουσιωδών δανεικών στοιχείων στις σελίδες του Φλάβιου Ιώσηπου, η ιστορία των επιρροών του Φίλωνος βρίσκεται στον χριστιανισμό, όχι στον ιουδαϊσμό. (σελ. 56)
Ο συγγραφέας ξεκινάει αυτό το κεφάλαιο υποστηρίζοντας ότι:
Η πρώτη σοβαρή εμφάνιση της χριστιανικής φιλοσοφίας γίνεται μέσω του Ιουστίνου του Μάρτυρα κατά τα μέσα του δεύτερου αιώνα. (σελ. 62)
- Ποια ήταν η άποψη του Ιουστίνου για τη σχέση πλατωνισμού και Βίβλου και πώς επηρέασαν την άποψή του για τον Θεό και τον Χριστό;
Δείτε: Άγιος Ιουστίνος ο Φιλόσοφος και Μάρτυς: Βίος, άπαντα τα έργα του και η θεωρία του σπερματικού λόγου στη θεολογία (1 Ιουνίου)
Η εντυπωσιακή ιδέα ότι ο Σωκράτης και ο Αβραάμ είναι εξ ίσου χριστιανοί ενώπιον του Χριστού καθιστά τον Ιουστίνο πρωτοπόρο αυτού του σχεδίου της παγκόσμιας ιστορίας που αντιμετωπίζει τον χριστιανισμό ως τον ακρογωνιαίο λίθο της αψίδας που δημιουργείται από την ανάμειξη του εβραϊκού και του ελληνικού πολιτισμού. (σελ. 66)
Ο Ιουστίνος αναπτύσσει εκτενώς την άποψη ότι οι περιπτώσεις θεοφάνειας της Παλαιάς Διαθήκης όπως η καιομένη βάτος αποτελούν εκδηλώσεις του Λόγου, όχι του υψίστου Πατρός. Απορρίπτει κάθε ανθρωπομορφισμό στο δόγμα του Θεού και επιμένει, όπως και ο Φίλων, στο ακατανόμαστο του Θεού. (σελ. 68-9)
- Ο Φίλων θεωρούσε ότι ο Λόγος είναι «η ιδέα των ιδεών», ο πρωτότοκος Γιος του άκτιστου Πατέρα και «δεύτερος Θεός», το πρότυπο και ο μεσίτης της δημιουργίας, το αρχέτυπο της ανθρώπινης λογικής και ο άνθρωπος του Θεού. Πίστευε ότι ο Θεός είναι πολύ απόμακρος ώστε να έχει απευθείας επαφή με αυτό τον κόσμο και γι' αυτό εμφανιζόταν ο Λόγος, όπως για παράδειγμα στο περιστατικό της καιόμενης βάτου. (Philo and the Beginnings of Christian Thought, σελ. 143, 144)
Στη συνέχεια καταγράφονται κάποια βασικά σχόλια του συγγραφέα που σκιαγραφούν τον σκελετό της προσέγγισής του και προσθέτω ορισμένα σχόλια που θεωρώ πως είναι υποβοηθητικά.
Φίλων ο Αλεξανδρεύς
Το πρώτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον Φίλωνα, δεδομένου ότι:
Η ιστορία της χριστιανικής φιλοσοφίας ξεκινάει όχι με κάποιον χριστιανό, αλλά με έναν Ιουδαίο: τον Φίλωνα τον Αλεξανδρέα. (σελ. 31)
Η γνώση για τον Φίλωνα είναι απολύτως απαραίτητη αν θέλει να κατανοήσει κανείς την τροπή που πήρε η χριστιανική σκέψη κατά τον 2ο αιώνα. Ποιος ήταν όμως ο Φίλων;
Ο Φίλων φτάνει στο σημείο να εξελληνιστεί πλήρως. (σελ. 31)
Το έργο του Φίλωνος είναι ένας περίτεχνος συγκερασμός βιβλικής αποκαλυφθείσας θρησκείας και ελληνικής φιλοσοφίας. (σελ. 33)
Ο Φίλων προϋποθέτει ότι οι Έλληνες σοφοί οφείλουν όλη τους τη σοφία στην Πεντάτευχο. Υπονοεί ότι σε οποιαδήποτε περίπτωση, άμεσα ή έμμεσα, ένας είναι ο Θεός που αποτελεί την πηγή του Μωσαϊκού Νόμου και των αληθειών της ελληνικής φιλοσοφίας. (σελ. 34)
Εν ολίγοις, η φιλοσοφία, και ιδιαιτέρως η πλατωνική φιλοσοφία, είναι για τον Φίλωνα σημαντικότερη από τις επιφανειακές απολογητικές σκοπιμότητες. Ο Φίλων δεν προσπαθεί να οικειοποιηθεί έναν λούστρο εξελληνισμού· είναι εξελληνισμένος ως τον πυρήνα της ύπαρξής του. (σελ. 55)
Μεταξύ του Δημιουργού και των δημιουργημάτων του βρίσκεται ένα αγεφύρωτο χάσμα. (σελ. 41)
Ο υπέρτατος Θεός είναι υπερβολικά απομεμακρυσμένος ώστε να έχει μια άμεση επαφή με αυτόν τον κόσμο, και ήταν ο Λόγος που εμφανίστηκε π.χ. ως καιομένη βάτος. (σελ. 39)
Ο Λόγος είναι «η ιδέα των ιδεών», ο πρωτότοκος Υιός του άκτιστου Πατρός και «δεύτερος Θεός», το πρότυπο και ο μεσολαβητής της δημιουργίας […] Ο Λόγος [λειτουργεί] ως αντιβασιλέας του Θεού μεταξύ δημιουργού και δημιουργήματος. (σελ. 39)
Ο Φίλων πολύ πρόθυμα περιγράφει τον Λόγο ως «αρχάγγελο». (σελ. 40)
Η πραγματική λειτουργία του Λόγου στη σκέψη του Φίλωνος οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το ερέθισμα δεν προέρχεται τόσο από την πλευρά του ιουδαϊσμού, όσο από εκείνη της μεταγενέστερης πλατωνικής φιλοσοφίας, στην οποία ο απομεμακρυσμένος υπερβατικός Θεός χρειάζεται μια δεύτερη, μεταφυσικώς κατώτερη άποψη του εαυτού του για να στραφεί προς τον κατώτερο κόσμο. Αναλόγως, ο Λόγος του Φίλωνος δεν είναι απλώς ένα απαραίτητο κλειδί για την κατανόηση της ανάπτυξης του χριστιανισμού, αλλά και ένα στάδιο εξέλιξης προς τις μεσοπλατωνικές και νεοπλατωνικές εικασίες, σύμφωνα με τις οποίες ο Θεός έχει δύο ή τρία επίπεδα ύπαρξης. (σελ. 40-1)
Η γλώσσα του Φίλωνος ετοιμάζει και από μια άλλη άποψη τον δρόμο προς τη γλώσσα των διαδόχων του. Στην ψυχή ενός στοχαστή, λέει, ο Θεός εμφανίζεται ως μία τριάδα αποτελούμενη από τον εαυτό του μαζί με δύο κυρίαρχες δυνάμεις του, τη δημιουργική καλοσύνη και τη βασιλική εξουσία, οι οποίες συμβολίζονται από τα Χερουβίμ. (σελ 41)
Τι δίδασκε για την ψυχή και τον άνθρωπο;
Με έναν πιο πλατωνικό τρόπο, μπορεί επίσης να αποδεχθεί τον μύθο στον πλατωνικό διάλογο Φαίδρος 3 σχετικά με την έκπτωση των ψυχών που χάνουν τα φτερά τους, μια έκπτωση που επέρχεται λόγω κορεσμού από την υπερβολική εύνοια του Δημιουργού και αγνωμοσύνης για την άνευ όρων αγάπη Του. Κάποιες από τις εκπεσούσες ψυχές καταλήγουν να ενσαρκώνουν υλικά σώματα, ενώ άλλες κατέρχονται σε μικρότερη απόσταση για να υπηρετήσουν ως φύλακες άγγελοι, τους οποίους οι παγανιστές αποκαλούν δαίμονες. (σελ. 42)
Οι δερμάτινοι χιτώνες με τους οποίους ενέδυσε ο Θεός τον Αδάμ και την Εύα κατά την Πτώση τους από τον Παράδεισο είναι τα υλικά σώματά τους. Η ψυχή κατοικεί εντός του σώματος ως εντός του τάφου και το περιφέρει ως πτώμα. (σελ. 42)
Κατά τη διάρκεια αυτής της ζωής, η ψυχή βρίσκεται σε αυτόν τον κόσμο ως ένας περαστικός οδοιπόρος και προσκυνητής […]. Η ψυχή κατέρχεται στη Γη και υποδουλώνεται στη σάρκα, όπως ο Ισραήλ υποδουλώθηκε στην Αίγυπτο, και πρέπει να επιζητεί την Έξοδό της. (σελ. 42)
Ποια ήταν η επιρροή στους χριστιανούς θεολόγους;
Από πολλές απόψεις ο Φίλων φαίνεται να λειτούργησε ως πρότυπο για τον Πλωτίνο, τον Γρηγόριο Νύσσης και τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. (σελ 53)
Με την εξαίρεση κάποιων ουσιωδών δανεικών στοιχείων στις σελίδες του Φλάβιου Ιώσηπου, η ιστορία των επιρροών του Φίλωνος βρίσκεται στον χριστιανισμό, όχι στον ιουδαϊσμό. (σελ. 56)
Ιουστίνος ο Μάρτυς (1η Ιουνίου)
Ο συγγραφέας ξεκινάει αυτό το κεφάλαιο υποστηρίζοντας ότι:
Η χριστιανική φιλοσοφία δεν ξεκινά αυστηρά με την Καινή Διαθήκη (σελ. 59)
καθότι στην καλύτερη περίπτωση κάποιος δεν συναντά εκεί παρά «φευγαλέους απόηχους ελληνικών ιδεών» (σελ. 59). Έτσι,Η πρώτη σοβαρή εμφάνιση της χριστιανικής φιλοσοφίας γίνεται μέσω του Ιουστίνου του Μάρτυρα κατά τα μέσα του δεύτερου αιώνα. (σελ. 62)Ποια ήταν η άποψη του Ιουστίνου για τη σχέση πλατωνισμού και Βίβλου και πώς επηρέασαν την άποψή του για τον Θεό και τον Χριστό;
Ο Ιουστίνος είναι πεπεισμένος ότι με λίγες απαραίτητες τροποποιήσεις και διορθώσεις, οι φιλοσοφίες του Πλάτωνος και του Χριστού μπορούν κάλλιστα να εναρμονιστούν, διότι τόσο με τη Βίβλο όσο και με τον Πλάτωνα, ο Θεός είναι υπερβατικός, είναι ο Ων πέρα από αυτόν τον κόσμο της ύλης, του χώρου και του χρόνου, ακατανόμαστος, ασώματος, απαθής και αμετάβλητος. (σελ. 64)
Η εντυπωσιακή ιδέα ότι ο Σωκράτης και ο Αβραάμ είναι εξ ίσου χριστιανοί ενώπιον του Χριστού καθιστά τον Ιουστίνο πρωτοπόρο αυτού του σχεδίου της παγκόσμιας ιστορίας που αντιμετωπίζει τον χριστιανισμό ως τον ακρογωνιαίο λίθο της αψίδας που δημιουργείται από την ανάμειξη του εβραϊκού και του ελληνικού πολιτισμού. (σελ. 66)
Ο Ιουστίνος αναπτύσσει εκτενώς την άποψη ότι οι περιπτώσεις θεοφάνειας της Παλαιάς Διαθήκης όπως η καιομένη βάτος αποτελούν εκδηλώσεις του Λόγου, όχι του υψίστου Πατρός. Απορρίπτει κάθε ανθρωπομορφισμό στο δόγμα του Θεού και επιμένει, όπως και ο Φίλων, στο ακατανόμαστο του Θεού. (σελ. 68-9)
Τι υποστήριξε για την ψυχή;
Ο Πλάτων μιλάει επίσης ορθώς για τη συγγένεια της ψυχής με τον Θεό και για την ελεύθερη βούληση. Ωστόσο ο Πλάτων έσφαλλε τόσο στην πεποίθηση ότι η αθανασία είναι εγγενές στοιχείο της ψυχής και όχι ένα θείο χάρισμα, όσο και στο ότι αποδεχόταν το δόγμα της ανακυκλωτικής μετεμψυχώσεως. (σελ. 64)
Δείτε και: Άγιος Ιουστίνος ο Φιλόσοφος και Μάρτυς: Βίος, άπαντα τα έργα του και η θεωρία του σπερματικού λόγου στη θεολογία (εορτάζει 1 Ιουνίου)
Κλήμης ο ΑλεξανδρεύςΗ επίδραση του Φίλωνα στον Κλήμη είναι πιο εμφανής απ’ ό,τι στον Ιουστίνο, και ως εκ τούτου ο Κλήμης εμπλέκεται περισσότερο στην ελληνική φιλοσοφία από τον προηγούμενο.
Ο Κλήμης αναπαράγει, συχνά χρησιμοποιώντας λόγια του ίδιου του Φίλωνος, […] σύμφωνα με τον οποίο η φιλοσοφία προετοιμάζει την ψυχή για την αποκαλυφθείσα θεολογία. (σελ. 76)
Οι μορφωμένοι και ώριμοι χριστιανοί αναπόφευκτα επιζητούν μια αντίληψη ανώτερη από αυτή της κατηχήσεως, και σε αυτήν την προοδευτικότερη θεολογία περιλαμβάνεται απαραιτήτως η φιλοσοφία. (σελ. 77)
Ο Θεός που έδωσε στους Ιουδαίους την Παλαιά Διαθήκη ως μια προπαρασκευή για τον ενστερνισμό του Χριστού, έδωσε στους Έλληνες τη φιλοσοφία για τον ίδιο σκοπό. Η Παλαιά Διαθήκη και η ελληνική φιλοσοφία είναι δύο παραπόταμοι του ίδιου μεγάλου ποταμού. (σελ. 78)
Τι δίδαξε ο Κλήμης για τον Θεό και τον Χριστό;
Ο Θεός είναι ασύλληπτος, άφραστος και ακατανόμαστος. […] Ο υπέρτατος Πατήρ δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση αντικείμενο της γνώσης μας· ο Υιός αποτελεί το όριό μας, ο οποίος είναι το Άλφα και το Ωμέγα. […] Ο υπέρτατος Πατήρ αποτελεί το θεμέλιο της ύπαρξης, αλλά δεν έχει καμία άλλη λειτουργία. […] Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Κλήμης στα χωρία στα οποία γράφει ως πρόδρομος του Αρεοπαγίτη είναι εμφανώς δανεισμένη από τον Φίλωνα, καθώς και από τους σύγχρονους Πλατωνιστές. (σελ. 92)
Γράφει για τον Υιό ως μια «ενέργεια» του Πατρός. Ο ρόλος του είναι βοηθητικός. Ο Υιός είναι το θέλημα του Πατρός. (σελ. 88)
Αυτού του είδους οι εικασίες μπορεί να ταιριάζουν με τις εμφατικές διαβεβαιώσεις του σχετικά με την απόμακρη και υπερβατική φύση του Θεού, καθώς και με την αποδοχή από τον Φίλωνα και από τον Ιουστίνο του αξιώματος ότι ο Λόγος είναι η θεία δύναμη που ενυπάρχει σε αυτόν τον κόσμο, επειδή ο Πατήρ δεν μπορεί να έχει καμία άμεση επαφή με αυτόν τον κόσμο. (σελ. 89)
Όσο δε για την ψυχή:
Στο δόγμα του σχετικά με την ψυχή ο Κλήμης συμφωνεί περισσότερο από ποτέ με τους Πλατωνιστές. (σελ. 80)
Ωριγένης
Ο συγγραφέας, αφού αναφέρεται στην ανατροφή του Ωριγένη, επισημαίνει την -ήδη από τότε αναγνωρισμένη- επίγνωσή του στην ελληνική φιλοσοφία, στην οποία συνετέλεσε και η μαθήτευσή του στον Αμμώνιο Σακκά (σελ. 98). Ο Ωριγένης έχει δεχθεί την επιρροή του Φίλωνος σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό από τον Κλήμεντα, χωρίς ωστόσο να σημαίνει αυτό δουλική μίμηση (σελ. 98-99). Μία από τις διαφορές του είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζει τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα:Αντίθετα με τον Φίλωνα και τον Ιουστίνο, ο Ωριγένης ποτέ δεν διασπείρει τις προπαγανδιστικές φήμες σχετικά με τη θεόπνευστη ομοφωνία των 72 Ιουδαίων φιλολόγων που απέδωσαν στα Ελληνικά το κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης και […] υπαινίσσεται ότι το ιουδαϊκό πρωτότυπο κείμενο είναι πολύ πιο έγκυρο. Γι’ αυτόν τον σκοπό μπήκε στον κόπο να μάθει Εβραϊκά. (σελ. 100)
Η στάση του Ωριγένη απέναντι στη φιλοσοφία έχει πολλά κοινά με αυτήν του Φίλωνος, του Ιουστίνου και του Κλήμεντος. Από τη μια μάχεται τον γνωστικισμό αλλά από την άλλη πιστεύει στην ωφέλιμη χρήση της φιλοσοφίας, ως προπαρασκευή για την κατανόηση της χριστιανικής αποκάλυψης, χωρίς όμως να θεωρείται ζωτική για τη σωτηρία (σελ. 100-1).
Στον Γρηγόριο […] ο Ωριγένης γράφει ότι οι χριστιανοί μπορούν να χρησιμοποιούν τη φιλοσοφία όπως οι Ιουδαίοι έκλεψαν και έτσι στέρησαν από τους Αιγυπτίους τους πολύτιμους λίθους τους κατά την Έξοδο. (σελ. 102)Ο συγγραφέας θεωρεί ότι, εν αντιθέσει με τον Κλήμεντα, ο Ωριγένης, απαντώντας στον Κέλσο, δεν χαρακτηρίζεται από κόμπλεξ κατωτερότητας απέναντι στην ελληνική σοφία, χωρίς να χρειάζεται να απολογηθεί για την αμορφωσιά της πλειονότητας των χριστιανών ή να ανατρέχει αγωνιωδώς στην αυθεντία των φιλοσόφων για να στηρίξει τη χριστιανική διδασκαλία και ενίοτε γίνεται επιθετικός απέναντι στην κλασική παράδοση (σελ. 102-3).
Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι ο Ωριγένης δεν έχει δεχτεί επιρροές από τον πλατωνισμό.
Ο Ωριγένης απλώς αποδέχεται αξιωματικά την πλατωνική έννοια του νοητού κόσμου, του οποίου αντικατοπτρισμό αποτελεί ο αισθητός κόσμος. (σελ. 107)
Επιπλέον, στο δόγμα του Ωριγένη περί Θεού αποδέχεται ανεπιφύλακτα τον παραδοσιακό πλατωνικό ορισμό σύμφωνα με τον οποίο ο Θεός είναι αναλλοίωτος, απαθής, πέρα από τον χώρο και τον χρόνο, άμορφος και άχρωμος, πέρα από κάθε χρεία των εγκοσμίων, αν και αυτός μέσω της καλοσύνης του είναι ο δημιουργός του κόσμου. (σελ. 107)
Όσον αφορά τον Υιό του Θεού:
Στη γλώσσα του Ωριγένη απηχεί η διακήρυξη του Φίλωνος ότι ο Λόγος μεσολαβεί, ως αρχιερέας και μεσολαβητής, μεταξύ του Δημιουργού και των δημιουργημάτων του. (σελ. 107)Όσον αφορά τις ψυχές:
Ο Ωριγένης διδάσκει ότι οι ψυχές δεν είναι αδημιούργητες και αιώνιες, αλλά δημιουργήματα του Θεού […], ασώματα όντα. Εκείνα όμως παραμέλησαν να αγαπούν τον Θεό […] και έτσι εξέπεσαν, κάποια μόνον ελαφρώς και έγιναν άγγελοι, κάποια πολύ περισσότερο και έγιναν δαίμονες, και κάποια ενδιαμέσως και ενσαρκώθηκαν ως ανθρώπινα όντα. (σελ. 109)Για τη μετά θάνατον τιμωρία:
Το πυρ της κρίσεώς του [του Θεού] είναι εξαγνιστικό και η τιμωρία του είναι πάντα θεραπευτική, ακόμη και αν είναι εξαιρετικά αυστηρή. Και επειδή η ελευθερία είναι αιώνια, ακόμη και στο αποκορύφωμα της διαδικασίας, όταν τα πάντα θα έχουν αποκατασταθεί, είναι εφικτό κατά τον Ωριγένη να υπάρξει εκ νέου κάποια Πτώση, δημιουργώντας έτσι μια σειρά ατελείωτων κύκλων επιλογών. (σελ. 111)Πώς έβλεπαν οι μεταγενέστεροι τον Ωριγένη;
Μεταγενέστεροι θεολόγοι εξήτασαν με καχυποψία το γεγονός ότι υποτιμά την ιστορία ως μια σφαίρα της θείας αποκαλύψεως. Ωστόσο, οι αρχές του περί αλληγορικής ερμηνείας εξακολούθησαν να υφίστανται, μέχρι που καθιερώθηκαν ως η αποδεκτή ερμηνευτική παράδοση των Γραφών κατά τον Μεσαίωνα. (σελ. 111)
Παρά την ύπαρξη πολλών επικριτών […], πολλά στοιχεία της βασικής θεολογικής του θέσης εισήχθησαν και παρέμειναν στην Ελληνική Ορθόδοξη Παράδοση, στην αναθεωρημένη και επαναδιατυπωθείσα μορφή που της δόθηκε από τους Καππαδόκες Πατέρες και ιδιαίτερα από τον Γρηγόριο Νύσσης. (σελ. 112)
Σχόλια
Από το έργο του Chadwick καθίσταται σαφές ότι οι χριστιανοί διανοούμενοι του 2ου αιώνα υιοθέτησαν τη θέση του Φίλωνος, καθώς και άλλων εξελληνισμένων Ιουδαίων, ότι η Παλαιά Διαθήκη και η ελληνική φιλοσοφία συγγενεύουν. Αυτό άνοιξε τον δρόμο για το φλερτ, ή και τον γάμο σε ορισμένες περιπτώσεις, ανάμεσα στις βιβλικές και τις φιλοσοφικές διδασκαλίες.
Πολλά βασικά σημεία του παραδοσιακού χριστιανικού θεϊσμού, όπως το ότι ο Θεός είναι ασώματος, ακατάληπτος, ανώνυμος, άχρονος, παντογνώστης (με την απόλυτη έννοια), είναι αντιλήψεις που δεν θα τις πρωτοβρούμε στην Παλαιά ή στην Καινή Διαθήκη αλλά στον Φίλωνα, ο οποίος είχε ενσωματώσει στον Θεό της Βίβλου τις πλατωνικές ιδιότητες.
Ο παραδοσιακός χριστιανικός θεϊσμός εμφανίζεται με σαφήνεια για πρώτη φορά στον Ιουστίνο. Ο Ιουστίνος υιοθετεί τη θεολογική θεωρία του Φίλωνος και, όπως επισημαίνω και στο άρθρο «Φιλοσοφία και Εκκλησιαστικοί Πατέρες: Μια κριτική στις θέσεις του Νίκου Ματσούκα», απατούσε τον εαυτό του νομίζοντας πως οι απόψεις του πλατωνισμού για τη θεία φύση συμφωνούν με τα λεγόμενα της Βίβλου.
Ο πλατωνισμός απαιτούσε η θεία φύση να χωρίζεται με μέγα χάσμα από τη δημιουργία και ως εκ τούτου την ύπαρξη ενδιάμεσων θείων δυνάμεων. Ο Φίλων αποκάλεσε την ενδιάμεση θεία δύναμη «Λόγο», συνδυάζοντας πλατωνικά και στωικά στοιχεία.
Θέλοντας ο Ιουστίνος να παρουσιάσει «επιστημονικά» τη θέση και την εξουσία του Ιησού Χριστού, τον ταύτισε, με ορισμένες τροποποιήσεις, με τον «Λόγο» του Φίλωνα. Έτσι έκανε το σφάλμα να παρουσιάσει το χριστιανικό άγγελμα για τη διαμεσολάβηση του Ιησού Χριστού μεταξύ Θεού και κόσμου με όρους και επιχειρήματα της φιλοσοφικής οντολογίας, ενώ στην Καινή Διαθήκη αυτή η ιδέα παρουσιάζεται με όρους οικογενειακούς, ηθικούς και νομικούς. -Λουκάς 20:13· Ιωάννης 3:16· 2 Κορινθίους 5:18, 19· 1 Τιμόθεο 2:5.
Η εν λόγω φιλοσοφική οντολογία περί του Θεού και του Λόγου Του -που υιοθετήθηκε από τον Ιουστίνο, τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα, τον Ωριγένη και άλλους χριστιανούς διανοούμενους του 2ου και 3ου αιώνα-, αν και με σαφήνεια παρουσίαζε τον Λόγο ως κατώτερο στη φύση, άνοιξε τον δρόμο για την τριαδολογία, ίχνη της οποίας, όπως επισημαίνει ο Chadwick, συναντούμε ήδη στον Φίλωνα. Επιπρόσθετες σκέψεις γύρω από τη φιλοσοφική θεολογία και χριστολογία εκείνης της εποχής μπορεί να διαβάσει κανείς στα άλλα άρθρα της θεματικής κατηγορίας «Περί της φύσεως του Θεού».
Ως προς την ανθρωπολογία, ο Φίλων πίστευε στην προΰπαρξη των ψυχών και στον αγώνα τους να επιστρέψουν στην ουράνια επικράτεια, διδασκαλία που συμπεριλαμβάνει τον μυστικισμό. Από τους τρεις χριστιανούς διανοούμενους που εξετάζει ο Chadwick, ο Ιουστίνος παρουσιάζει τη μικρότερη επιρροή στις πλατωνικές αντιλήψεις, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να αρνείται ανοιχτά την αθανασία της ψυχής. Στο άλλο άκρο, ο Ωριγένης γίνεται σαφώς ο πιο δεκτικός, γεγονός που δεν έμεινε χωρίς αντιδράσεις στους χριστιανούς τόσο της εποχής του όσο και μεταγενέστερους, όπως αναλυτικά έχει παρουσιαστεί στο άρθρο «4.2 Η πλατωνική ψυχολογία παρεισφρέει στον χριστιανισμό: οι θέσεις».
Εντούτοις, η επιρροή του Ωριγένη ήταν αδιαμφισβήτητα μεγάλη τόσο στις απόψεις όσο και στην ερμηνευτική τεχνική της αλληγορίας, όπου εύκολα «μοδάτες» ερμηνείες βρίσκουν επινοημένα βιβλικά ερείσματα. Έτσι, κυρίως μέσω του Ωριγένη, η επιρροή του Φίλωνος διαπότισε τη χριστιανική παράδοση.
Το βιβλίο του Chadwick θίγει, επομένως, πολύ σπουδαία σημεία, και το πιο σημαντικό είναι, όπως έγραψα στην αρχή, πως παρέχει πλήρεις παραπομπές στις πρωτογενείς πηγές. Ως εκ τούτου, αξίζει να αγοράσει κανείς το βιβλίο για να ενημερωθεί σχετικά. earlychristian
Δικτυογραφία: biblionet.gr, earlychristiandoctrine.wordpress.com, wikipedia.org, sophia-ntrekou.gr, users.sch.gr › aiasgr › Eguklopaideia › Filwn_o_Aleksandreus
Βιβλιογραφία 1:
• Philo and the Beginnings of Christian Thought, Henry Chadwick, στο The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy, A. H. Armstrong, 1967, Cambridge University Press.
• The Oxford History of Christianity, John McManners, 1990/2002, Oxford University Press.
• Το Ελληνικό Υπόβαθρο του Χριστιανισμού, Μεθόδιος Γ. Φούγιας, 1992, Εκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος.
• Φίλων ο Αλεξανδρεύς: «Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός- Εσσαίοι και Θεραπευτές», εκδόσεις Ζήτρος, 2003.
Βιβλιογραφία 2:
Boyancé, P. "Études philoniennes." REG 76 (1963)
Casemar, A. ed. The Cambridge Companion to Philo. Cambridge, 2009.
Dodd, C.H. The Interpretation of the Fourth Gospel. Cambridge, 1953.
Hadas-Lebel, M. Philo of Alexandria. A Thinker of Jewish Diaspora. Leiden, 2012.
Leisegang, H. "Philon."Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumwissenschaft. Stuttgart, 1941.
Πηγή: Αέναη επΑνάσταση | www. Sophia-Ntrekou.gr
Δείτε επίσης:
Από το έργο του Chadwick καθίσταται σαφές ότι οι χριστιανοί διανοούμενοι του 2ου αιώνα υιοθέτησαν τη θέση του Φίλωνος, καθώς και άλλων εξελληνισμένων Ιουδαίων, ότι η Παλαιά Διαθήκη και η ελληνική φιλοσοφία συγγενεύουν. Αυτό άνοιξε τον δρόμο για το φλερτ, ή και τον γάμο σε ορισμένες περιπτώσεις, ανάμεσα στις βιβλικές και τις φιλοσοφικές διδασκαλίες.
Πολλά βασικά σημεία του παραδοσιακού χριστιανικού θεϊσμού, όπως το ότι ο Θεός είναι ασώματος, ακατάληπτος, ανώνυμος, άχρονος, παντογνώστης (με την απόλυτη έννοια), είναι αντιλήψεις που δεν θα τις πρωτοβρούμε στην Παλαιά ή στην Καινή Διαθήκη αλλά στον Φίλωνα, ο οποίος είχε ενσωματώσει στον Θεό της Βίβλου τις πλατωνικές ιδιότητες.
Ο παραδοσιακός χριστιανικός θεϊσμός εμφανίζεται με σαφήνεια για πρώτη φορά στον Ιουστίνο. Ο Ιουστίνος υιοθετεί τη θεολογική θεωρία του Φίλωνος και, όπως επισημαίνω και στο άρθρο «Φιλοσοφία και Εκκλησιαστικοί Πατέρες: Μια κριτική στις θέσεις του Νίκου Ματσούκα», απατούσε τον εαυτό του νομίζοντας πως οι απόψεις του πλατωνισμού για τη θεία φύση συμφωνούν με τα λεγόμενα της Βίβλου.
Ο πλατωνισμός απαιτούσε η θεία φύση να χωρίζεται με μέγα χάσμα από τη δημιουργία και ως εκ τούτου την ύπαρξη ενδιάμεσων θείων δυνάμεων. Ο Φίλων αποκάλεσε την ενδιάμεση θεία δύναμη «Λόγο», συνδυάζοντας πλατωνικά και στωικά στοιχεία.
Θέλοντας ο Ιουστίνος να παρουσιάσει «επιστημονικά» τη θέση και την εξουσία του Ιησού Χριστού, τον ταύτισε, με ορισμένες τροποποιήσεις, με τον «Λόγο» του Φίλωνα. Έτσι έκανε το σφάλμα να παρουσιάσει το χριστιανικό άγγελμα για τη διαμεσολάβηση του Ιησού Χριστού μεταξύ Θεού και κόσμου με όρους και επιχειρήματα της φιλοσοφικής οντολογίας, ενώ στην Καινή Διαθήκη αυτή η ιδέα παρουσιάζεται με όρους οικογενειακούς, ηθικούς και νομικούς. -Λουκάς 20:13· Ιωάννης 3:16· 2 Κορινθίους 5:18, 19· 1 Τιμόθεο 2:5.
Η εν λόγω φιλοσοφική οντολογία περί του Θεού και του Λόγου Του -που υιοθετήθηκε από τον Ιουστίνο, τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα, τον Ωριγένη και άλλους χριστιανούς διανοούμενους του 2ου και 3ου αιώνα-, αν και με σαφήνεια παρουσίαζε τον Λόγο ως κατώτερο στη φύση, άνοιξε τον δρόμο για την τριαδολογία, ίχνη της οποίας, όπως επισημαίνει ο Chadwick, συναντούμε ήδη στον Φίλωνα. Επιπρόσθετες σκέψεις γύρω από τη φιλοσοφική θεολογία και χριστολογία εκείνης της εποχής μπορεί να διαβάσει κανείς στα άλλα άρθρα της θεματικής κατηγορίας «Περί της φύσεως του Θεού».
Ως προς την ανθρωπολογία, ο Φίλων πίστευε στην προΰπαρξη των ψυχών και στον αγώνα τους να επιστρέψουν στην ουράνια επικράτεια, διδασκαλία που συμπεριλαμβάνει τον μυστικισμό. Από τους τρεις χριστιανούς διανοούμενους που εξετάζει ο Chadwick, ο Ιουστίνος παρουσιάζει τη μικρότερη επιρροή στις πλατωνικές αντιλήψεις, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να αρνείται ανοιχτά την αθανασία της ψυχής. Στο άλλο άκρο, ο Ωριγένης γίνεται σαφώς ο πιο δεκτικός, γεγονός που δεν έμεινε χωρίς αντιδράσεις στους χριστιανούς τόσο της εποχής του όσο και μεταγενέστερους, όπως αναλυτικά έχει παρουσιαστεί στο άρθρο «4.2 Η πλατωνική ψυχολογία παρεισφρέει στον χριστιανισμό: οι θέσεις».
Εντούτοις, η επιρροή του Ωριγένη ήταν αδιαμφισβήτητα μεγάλη τόσο στις απόψεις όσο και στην ερμηνευτική τεχνική της αλληγορίας, όπου εύκολα «μοδάτες» ερμηνείες βρίσκουν επινοημένα βιβλικά ερείσματα. Έτσι, κυρίως μέσω του Ωριγένη, η επιρροή του Φίλωνος διαπότισε τη χριστιανική παράδοση.
Το βιβλίο του Chadwick θίγει, επομένως, πολύ σπουδαία σημεία, και το πιο σημαντικό είναι, όπως έγραψα στην αρχή, πως παρέχει πλήρεις παραπομπές στις πρωτογενείς πηγές. Ως εκ τούτου, αξίζει να αγοράσει κανείς το βιβλίο για να ενημερωθεί σχετικά. earlychristian
Δικτυογραφία: biblionet.gr, earlychristiandoctrine.wordpress.com, wikipedia.org, sophia-ntrekou.gr, users.sch.gr › aiasgr › Eguklopaideia › Filwn_o_Aleksandreus
Υποσημειώσεις:
4. Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα "Clement of Alexandria" (Αγγλικά).
5. Ο Φίλων θεωρούσε ότι ο Λόγος είναι "η ιδέα των ιδεών", ο πρωτότοκος Γιος του άκτιστου Πατέρα και «δεύτερος Θεός», το πρότυπο και ο μεσίτης της δημιουργίας, το αρχέτυπο της ανθρώπινης λογικής και ο άνθρωπος του Θεού. Πίστευε ότι ο Θεός είναι πολύ απόμακρος ώστε να έχει απευθείας επαφή με αυτό τον κόσμο και γι' αυτό εμφανιζόταν ο Λόγος, όπως για παράδειγμα στο περιστατικό της καιόμενης βάτου. (Philo and the Beginnings of Christian Thought, σελ. 143, 144)
1,2. Philo Judaeus JEWISH PHILOSOPHER WRITTEN BY: The Editors of Encyclopaedia Britannica
3. «Δεν υπάρχει λόγος να θεωρήσουμε ότι η ιδιαίτερα περίτεχνη αλληγορική ερμηνεία της Τορά που εμφανίζεται από τον φιλόσοφο Φίλωνα, του μόνου Ιουδαίου θεολόγου αυτής της περιόδου του οποίου τα συγγράμματα διατηρήθηκαν εκτενώς από τους πρώτους Χριστιανούς, ήταν αντιπροσωπευτική των Ιουδαίων της διασποράς». (A World History of Christianity, Adrian Hastings, 1999, Eerdmans Publishing, σελ. 15)4. Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, λήμμα "Clement of Alexandria" (Αγγλικά).
5. Ο Φίλων θεωρούσε ότι ο Λόγος είναι "η ιδέα των ιδεών", ο πρωτότοκος Γιος του άκτιστου Πατέρα και «δεύτερος Θεός», το πρότυπο και ο μεσίτης της δημιουργίας, το αρχέτυπο της ανθρώπινης λογικής και ο άνθρωπος του Θεού. Πίστευε ότι ο Θεός είναι πολύ απόμακρος ώστε να έχει απευθείας επαφή με αυτό τον κόσμο και γι' αυτό εμφανιζόταν ο Λόγος, όπως για παράδειγμα στο περιστατικό της καιόμενης βάτου. (Philo and the Beginnings of Christian Thought, σελ. 143, 144)
Βιβλιογραφία 1:
• Philo and the Beginnings of Christian Thought, Henry Chadwick, στο The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy, A. H. Armstrong, 1967, Cambridge University Press.
• The Oxford History of Christianity, John McManners, 1990/2002, Oxford University Press.
• Το Ελληνικό Υπόβαθρο του Χριστιανισμού, Μεθόδιος Γ. Φούγιας, 1992, Εκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος.
• Φίλων ο Αλεξανδρεύς: «Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός- Εσσαίοι και Θεραπευτές», εκδόσεις Ζήτρος, 2003.
Βιβλιογραφία 2:
Boyancé, P. "Études philoniennes." REG 76 (1963)
Casemar, A. ed. The Cambridge Companion to Philo. Cambridge, 2009.
Dodd, C.H. The Interpretation of the Fourth Gospel. Cambridge, 1953.
Hadas-Lebel, M. Philo of Alexandria. A Thinker of Jewish Diaspora. Leiden, 2012.
Leisegang, H. "Philon."Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumwissenschaft. Stuttgart, 1941.
Πηγή: Αέναη επΑνάσταση | www. Sophia-Ntrekou.gr
Δείτε επίσης:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου